مکتبی، محمد، 1347 _

خبر و اخلاق خبرنگاری / سیدمحمد مکتبی؛ [برای] مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما. _ قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1384.

122ص. (مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما؛ 911 )

8000 ریال: ISBN 964-8606-94-3

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

کتابنامه: ص. 121 _ 122؛ همچنین به صورت زیرنویس.

1. خبرنگاران و خبرنگاری _ اخلاق حرفه ای. 2. خبرنگاران و خبرنگاری _ اخلاق حرفه ای.

3. رسانه های گروهی _ جنبه های اخلاقی. 4. اطلاع رسانی _ جنبه های اخلاقی. الف. صدا و سیمای

جمهوری اسلامی ایران. مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.  ب. عنوان.

2خ7م / 4781 PN43 / 070  

ص:2

خبر و اخلاق خبرنگاری

کد: 911

نویسنده: سیدمحمد مکتبی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ: امیران

صحافی: منتظرالمهدی

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1400

بها: 800 تومان

_حق چاپ برای ناشر محفوظ است_

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک:  3-94-8606-964ISBN: 964-8606-94-3  

ص:3

رعایت ارزش ها و اخلاق خبرنگاری در رسانه ملی _ دینی بسیار اهمیت دارد؛ زیرا این رسانه از موقعیت ممتازی برخوردار است. ویژگی اخلاقی خبرنگار مسلمان مانند: احساس مسئولیت اجتماعی، صداقت و واقع نمایی، رعایت عدالت و انصاف، آرامش بخشی و امیدآفرینی، پرهیز از تفرقه افکنی و... ایجاب می کند که بیش از پیش به وظایف خطیر خود آشنا شود و به آن جامه عمل بپوشاند.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای _سیدمحمد مکتبی_ کوشیده است تا درباره خبر، عوامل مؤثر در شکل گیری و انتشار خبر همچنین رعایت اخلاق اسلامی و نقش ارزنده آن در فرآیند خبرنگاری، اطلاعات قابل استفاده ای برای اصحاب رسانه آماده کند، امید که مورد استفاده قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

آن ندارد. توسعه شبکه های اطلاع رسانی و پیشرفت چشم گیر فن آوری ارتباطات نیز بر اهمیت این موضوع افزوده و مصرف کنندگان این محصول را به شکلی گسترده، به همه افراد بشر تعمیم داده است. پس عجیب نخواهد بود که اهمیت رعایت ضوابط اخلاقی در این حوزه را با اهمیت رعایت بهداشت و سلامت مواد غذایی مقایسه کنیم. اگرچه حتی می توان مدعی شد که اهمیت آن، به مراتب از رعایت بهداشت بیشتر است؛ زیرا خبر، هرچند تقریباً مانند غذا مورد استفاده همگان قرار می گیرد، ولی دامنه خسارت های احتمالی آن به انسان ها و بلکه به انسانیت، به مراتب بیشتر و گسترده تر از لطمه های ناشی از فاسد یا غیر بهداشتی بودن غذاست. برای نمونه، اطلاعات و اخبار نادرست حتی می تواند سبب شود که مردم یک کشور به فردی خودباخته روی آورند و زمام امور خود را به دست او بسپارند. همچنین اطلاعات مغرضانه و ساختگی ممکن است سبب روی گردانی مردم از افراد دل سوز و باکفایت شود و به طرد و نفی آنها بینجامد. پیداست که پی آمدهای چنین مسائلی برای یک کشور، بسیار سنگین و تعیین کننده خواهد بود. این فقط مثالی از عوارض خطرناک کارکرد نادرست دستگاه خبری است. بی شک، بحث از اخلاق در این حوزه، در سطحی بالاتر قابل طرح است.

بسیاری از صاحب نظران بر این عقیده اند که: «حرفه روزنامه نگاری (خبرنگاری) را باید از جمله اموری دانست که اصولاً با رفتار اخلاقی درآمیخته است. روزنامه نگاری، هم عملی دیگرخواهانه است و هم ارزش گرایانه. افزون بر آن، تمامی قواعد و رفتارهای روزنامه نگاران، در قالب اجبارهای اجتماعی و قانون نمی گنجد. ضرورت وجود «ساز و کارهای خود

ص:7

تنظیمی» یا «تعهدات درونی شده» در بسیاری مواقع، بیش و پیش از الزام های قانونی احساس می شود. به این سبب، اخلاق روزنامه نگاری به عنوان مقوله ای مستقل و حتی به عنوان مکمّل و مقوّم «قانون»، کارآمدی خاص دارد».(1)

در واقع، با در نظر داشتن اصول اخلاقی روزنامه نگاری است که حد و مرز آزادی بیان و انتقاد، مشخص و از حریم قانونی، حقوقی و اجتماعی افراد حمایت می شود. باید گفت در چارچوب اصول اخلاقی روزنامه نگاری، خبرنگار بدون آلوده شدن به برخی مسائل غیراخلاقی می تواند در حیطه روزنامه نگاری فعال باشد. بر اساس اصول اخلاقی، هم خبرنگاران و روزنامه نگاران و هم خوانندگان، احساس امنیت و آرامش خاطر می کنند. در چنین فضایی، خوانندگان یقین دارند که اخبار و اطلاعات بدون هیچ زد و بند غیراخلاقی، در اختیار میلیون ها خواننده روزنامه، نشریه و مجله قرار می گیرد. در چارچوب رعایت امنیت اخلاقی در مطبوعات و دیگر رسانه های خبری، همه می توانند به درستی یا نادرستی اطلاعات، اخبار، مطالب، مقاله ها، گزارش ها و... اطمینان کامل داشته باشند. در سایه رعایت اخلاق است که اشخاص حقیقی و حقوقی می توانند اطمینان داشته باشند که هویت اجتماعی و شخصیت مدنی آنان در مطبوعات و دیگر رسانه های خبری مخدوش نخواهد

ص:8

شد.(1)

بدین ترتیب، اخلاق حرفه ای، جزو جدایی ناپذیر حرفه روزنامه نگاری و خبرنگاری است و باید راهگشا و راهنمای روزنامه نگار در زمینه های گوناگون تهیه، تنظیم و نشر خبر باشد. از آنجا که اصولاً اخلاق، متأثر از باورها، رسوم و عرف جوامع است، ناگزیر، اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری نیز در هر حوزه جغرافیایی، ویژگی های خود را داراست. به بیان دیگر، چارچوبی مشخص، میزان آزادی و میدان عمل روزنامه نگار در هر جامعه ای را تعیین می کند که جنبه ها و چارچوب آن را اصول و ضوابط اخلاقی همان جامعه معین کرده است.(2)

اینجاست که در یک جامعه اسلامی، افزون بر معیارهای کلی اخلاقی در حرفه خبرنگاری می توان از معیارهای دیگری نیز یاد کرد که به مراتب بنیادی تر، فراگیرتر و کارآمدتر هستند. باید گفت این معیارها با برخی معیارهای معمول و متداول، همخوانی ندارند. با این حال، نباید تصور کرد که آنچه از آن به عنوان «اخلاق خبرنگار مسلمان» یاد می شود، در پی زیر و رو کردن فنون و تجربه های حرفه ای است، بلکه اصولاً یکی از مبانی مهم اخلاق اسلامی در عرصه های گوناگون فعالیت و تلاش اجتماعی، ضرورت احاطه و تخصص کامل افراد نسبت به زمینه های فعالیت خویش است. به عبارت دیگر، اخلاق و بینش اسلامی ایجاب می کند که فرد مسلمان، بدون آگاهی کامل، به

ص:9

مقوله هایی که زندگی مادی و معنوی دیگران در گرو آن است، نپردازد تا مایه زیان و گمراهی مردم نشود.

بنابراین، اسلام، هم بر اهمیت بهره مندی از تخصص های لازم برای همه شغل ها، از جمله خبرنگاری تأکید دارد و افراد را در این باره مسئول می داند و هم دستورها و سفارش هایی برای هدایت فعالیت ها در مسیر درست، ارائه می دهد. بی شک، با به کار بستن این سفارش ها، تمام امور در چارچوب مصالح واقعی انسان اجرا می شود و در نتیجه، تأثیر مثبتی بر سعادت و نیک بختی او _ در دنیا و آخرت _ خواهد داشت.

در این نوشتار کوشیده ایم با تعیین نقش و اهمیت اخلاق در حرفه خبرنگاری، تأثیر اخلاق اسلامی بر فرآیند اطلاع رسانی نیز در حد توان تبیین گردد. بنابراین، برخی معیارها و اصول اخلاقی را که اهمیت بیشتری دارند، برشمرده ایم. در پایان، موقعیت ویژه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را در زمینه خبررسانی و مهم ترین نکاتی که باید مورد توجه دست اندرکاران این نهاد تبلیغی قرار گیرد، مطرح کرده ایم. همچنین درباره ماهیت خبر و خبرنگاری و عوامل مؤثر بر جریان خبررسانی بحث شده است که افزون بر اینکه، زمینه بهره مندی غیر خبرنگاران را از مطالب دیگر بخش ها فراهم می آورد، برای تبیین بهتر نقش اخلاق در حرفه خبرنگاری نیز مفید خواهد بود؛ زیرا در این مباحث درمی یابیم که جریان خبررسانی به میزان فراوانی، از ویژگی های

ص:10

عامل انسانی، شامل: خبرنگار، خبردهنده، صاحبان رسانه و...، اثر می پذیرد. بنابراین، به یقین باید گفت رعایت کردن یا نکردن اصول اخلاقی از سوی این افراد، اثر بسیاری دارد.

در پایان، یادآوری دو نکته دیگر مفید است؛ اول اینکه به دلیل پرهیز از طولانی تر شدن مطالب برخی قسمت ها، توضیح های بیشتر در پاورقی ها آمده است که مطالعه آنها سودمند خواهد بود. دوم اینکه برخی نقل قول ها از منابعی است که با عنوان روزنامه نگاری به این موضوع پرداخته اند و به منظور حفظ امانت، واژه «روزنامه نگاری» به «خبرنگاری» تغییر نیافته است، در حالی که منظور نویسنده را می توان با این واژه منطبق کرد.

ص:11

ص:12

فردی و اجتماعی، همواره باید از حوادث و اتفاق هایی که در دنیای اطراف او روی می دهد، باخبر باشد.(1)

حتی در آیه های قرآن کریم نیز به این نکته اشاره شده است. مرحوم _علامه طباطبایی_ در تفسیر آیه 6 سوره حجرات(2) که اعتماد نکردن به اخبار افراد غیر موثق را مطرح می کند، در توجیه اهمیت و کارکرد خبر برای انسان چنین می نویسد:

حیات آدمی، حیاتی است علمی و انسان، سلوک طریق زندگی اش را بر این اساس بنا نهاده که آنچه به چشم خود می بیند، به همان عمل کند. حال چه خیر باشد و نافع و چه شر باشد و مضرّ و چون مایحتاج زندگی اش و آنچه مربوط و متعلق به زندگی اوست، منحصر در دیدنی ها و شنیدنی های خودش نیست، بلکه بیشتر آنها از حیطه دید و علم او غایب است، ناگزیر می شود که بقیه حوایج خود را _ که گفتیم از حیطه علم او غایب است _ از راه علم دیگران تکمیل و تتمیم کند؛ علمی که دیگران با مشاهده یا با گوش خود به دست آورده اند و این همان خبر است. پس اعتماد به خبر، به این معناست که عملاً ترتیب اثر به آن بدهیم و با مضمون آن تا حدی معامله علمی بکنیم که خود از راه مشاهده به دست آورده ایم و این، همان طوری که گفتیم، لازمه زندگی اجتماعی انسان است و احتیاج ابتدایی اوست و بنای عقلا و مدار عملکرد آنان

ص:14

بر قبول خبر دیگران است.(1)

از همین روست که انسان در طول تاریخ، همواره درصدد رشد قدرت دریافتِ خود و جذب اطلاعات از محیط خویش بوده است. او هم زمان می کوشد تا سرعت، صراحت و تنوع شیوه های انتقال این اطلاعات را افزایش دهد. گردش اطلاعات در سایه دست یابی بشر به ابزار و تجهیزات کارآمد ارتباطی میسر شده است. در این بستر، انسان همه تلاش خود را به کار می گیرد تا انتقال اطلاعات در کوتاه ترین زمان و بهترین شکل ممکن انجام شود که این، خود، سبب اختراع روزافزون وسایل ارتباطات جمعی شده است. همچنین بر نقش اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک منبع ثروت و قدرت تأکید دارد.(2)

ارتباطات نوین، با اختراع چاپ آغاز می شود. فنی که قرن هشتم میلادی در چین و قرن پانزدهم در اروپا به وجود آمد، سبب شد تا تعداد زیادی از نسخه های یک کتاب، بدون استفاده از جریان دشوار نسخه برداری دستی تهیه شود. در قرن هفدهم، در پی روند چاپ کتاب، جزوه و سپس روزنامه پدید آمد. اختراع رادیو در نخستین دهه قرن بیستم، انقلابی بزرگ بود. برخلاف مطبوعات، رادیو نیازمند افراد باسواد نبود و اجباری هم

ص:15

نداشت که برای رساندن پیام به مخاطبان، به حمل و نقل زمینی متکی باشد.(1) پس از آن، تلویزیون با بهره گیری از قابلیت های رسانه های نوشتاری و شنیداری، به بزرگ ترین وسیله ارتباط جمعی تبدیل شد.

دست یابی انسان ها به یافته های جدید علمی و فن آوری ارتباطی در قرن اخیر، به ویژه نیمه دوم آن، تحولات بزرگی را در حرکت تمدن بشری ایجاد کرد که این تحولات، آثار گسترده و تعیین کننده ای برای جوامع در پی داشته است، به گونه ای که با اختراع ماهواره، اکنون بشر می تواند اطلاعات وسیعی را به دست آورد. او می کوشد تا افزون بر گسترش تسلط خود بر کره زمین، بر فضا نیز هرچه بیشتر مسلط شود. وسایل ارتباط جمعی با ایجاد دگرگونی در جهان، سبب افزایش سرسام آور اطلاعات و گردش سریع آن و توسعه روزافزون دانش بشری شده است. ازاین رو است که با افزایش گستره دانش بشری به ویژه از سال 1970 به بعد، به وجود آمدن پدیده دیگری با عنوان «انفجار اطلاعات» را شاهدیم.(2) به موازات این تحولات چشم گیر، شاخه جدیدی از روزنامه نگاری، یعنی «پخش خبر» نیز به وجود آمد.

ص:16

در حقیقت، تهیه خبر، یکی از اهداف اساسی وسایل ارتباطی به شمار می رود و رسانه های جمعی اساساً همراه با خبر متولد می شوند. نشر خبر و اطلاع رسانی، در شکل گیری شخصیت اصلی یک رسانه ارتباطی اهمیت ویژه ای دارد.بنابراین، وسایل ارتباطی به عنوان نخستین هدف، انتشار اخبار را در رأس فعالیت های خود قرار داده اند و می کوشند تا نیازهای خبری مخاطبان خود را تأمین کنند.(1)

_ خبر، انتشار منظم جریان وقایع و آگاهی ها و دانش های انسانی و نقل عقاید و افکار عمومی است.

_ خبر، اعلام و بیان وقایع جالب زندگی اجتماعی و نقل عقاید و افکار عمومی است.

_ خبر، گزارش بی طرفانه، دقیق و در عین حال، صحیح و عینی از یک رویداد است.(1)

_ خبر عبارت است از اطلاعات تازه ای در مورد رویدادهای مهم که بر شنوندگان و بینندگان تأثیر می گذارد و مورد علاقه آنها واقع می شود.(2)

بر اساس تعریف های ارائه شده، برای خبر یا اطلاع، دو عنصر اساسی منتشر شدن و نو بودن را می توان در نظر گرفت. انتشار خبر، هر نوع ارتباط مستقیم مانند گفت وگو و مکاتبه را از حوزه شمول خبر خارج می کند و صفت خصوصی و شخصی بودن را از آن می زداید. به این ترتیب، خبر، در قلمرو امور جمعی، اجتماعی و عمومی قرار می گیرد و عنصر نو بودن و تازگی هم از گسترش شمول آن به اطلاعات مربوط به گذشته یا رخداد و فعالیت های تکراری جلوگیری می کند؛ زیرا این گونه رخدادها و فعالیت ها معمولاً موضوع مطالعات ادبی، هنری و علمی قرار می گیرند. به عبارت دیگر، اطلاعاتی که درباره حالت های مستمر پدیده های قبلی یا جریان وقایع گذشته تهیه می شوند، جنبه خبری ندارند و تنها به یک اقدام جدید و یک واقعه یا حادثه تازه می توان

ص:18

عنوان خبر را اطلاق کرد.(1)

باید توجه داشت که اهمیت تازگی اخبار مراتب گوناگونی دارد و همین عامل است که تعیین می کند کدام رویداد را باید یک خبر معمولی (Information) دانست و کدام یک را در تازه ها (News) بررسی کرد؛ «زیرا خبر معمولی، شامل اطلاعاتی است که درباره امور و وقایع جاری به دست می آیند. در این نوع اطلاعات، هر چند عنصر نو بودن، اهمیت فراوان دارد، در عین حال اگر در انتشار آنها تأخیری رخ دهد، اشکال اساسی ایجاد نمی شود. در صورتی که در خبرهای تازه، چنان که از نام آنها پیداست، عنصر نو بودن اهمیت بیشتری دارد، به گونه ای  که اگر این نوع خبرها بلافاصله انتشار نیابند، دیگر برای روز بعد یا حتی در ساعات و دقایق بعد، قابل استفاده نیستند. به همین سبب است که خبرهای تازه را به فاسد شدنی ترین کالاها مثل سبزی و میوه تشبیه کرده اند که اگر همان روز ورود به بازار، مصرف نشوند، روز بعد فاسد می گردند و دیگر نمی توان از آنها استفاده کرد».(2)

ص:19

می توان در این عبارت ها خلاصه کرد: _کجا، که (چه کسی)، کِی (چه وقت)، چه (چه چیزی)، چرا، چگونه (چطور)._

عناصر شش گانه خبر یک کلیشه و الگوست که با بیان مناسب آنها در خبر، اطلاعات رویداد کامل می شود. به بیان دیگر، با طرح مناسب این عناصر در خبر، کمترین ابهامی برای مخاطب باقی نمی ماند و نیازهای او از محتوای خبر به میزان قابل توجهی تأمین می شود. عناصر خبر با توجه به نوع خبر اهمیت پیدا می کند.(1)

لحاظ توجه و اهمیت)، مقدمه ای مهم و تعیین کننده است».(1)

ویژگی های مهم ارزش های خبری این است که افزون بر اینکه خبرنگار را در شناخت و فهم خبر (سوژه یابی) یاری می رسانند، در تهیه و تنظیم خبر، به ویژه لید خبر (جمله آغازین) نیز او را یاری می دهند و به عنوان معیاری برای ارزیابی رویدادهای روز استفاده می شود.(2)

این ارزش ها عبارتند از:

ارزش بیشتری دارد.

زندگی به گونه ای است که مخاطبان، همواره از چنین اخباری استقبال نمی کنند یا دست کم از آگاهی یافتن از جزئیات برخی اخبار و مطالب، ناراحت می شوند.

عقیدتی، قومی، اجتماعی و مانند آنها.(1)

نوشتار کافی است. در جمع بندی آن باید گفت هر رویدادی که برای مخاطبانِ فراوانی، جالب توجه بوده و اهمیت بالایی داشته باشد و در نتیجه، کاستی های اطلاعاتی آنها را پر کند، دارای ارزش خبری و قابل انتشار است. البته تشخیص میزان اهمیت و جالب توجه بودن یک خبر، ارتباط نزدیکی با میزان تبحر و تجربه خبرنگار دارد.

ارقام و... .(1)

باید دانست که نگارش خبر به شیوه های گوناگونی صورت می گیرد که مرسوم ترین آن، شیوه _هرم وارونه_ است. در این روش، عبارت یا بند نخست، مهم ترین بخش خبر را تشکیل می دهد. سپس دیگر اطلاعات ارائه می شود و در پایان، کم اهمیت ترین بخش خبر می آید. به عبارت دیگر، در این روش، هر چه به انتهای خبر می رسیم، اهمیت اطلاعات آن کاهش می یابد، ولی واقعیت این است که روش هرم وارونه با وجود همه ویژگی ها و شمولی که یافته، همچون دیگر روش های خبرنویسی، تکراری و حتی فاقد برخی کارکردهای ضروری خبررسانی شده است. نویسنده کتاب _خبرنویسی مدرن _چنین می نویسد:

مردم می خواهند بدانند در اطراف آنها چه می گذرد. آنها به خبرها نیاز دارند. شیوه اعلام، نمایش یا نگارش خبرها تا حد زیادی تکراری شده است. این تکرار که با نوعی بی روحی و خشکی نیز همراه است، ضرورت تغییر رویه های قدیمی را به دنیای خبررسانی تحمیل کرده است. به طوری که تقریباً می توان گفت سبک های متعدد، ولی نزدیک به هم در خبرنویسی، اکنون به دو گونه تبدیل شده اند: خبرهای سخت یا سخت خبر و خبرهای نرم یا نَرم خبر. سخت خبرها، همان خبرهای مبتنی بر شش عنصر خبری هستند: چه چیزی، چه کسی، کجا، چه وقت، چطور و چرا؟ ولی نرم خبرها تا حدودی از رویدادها فاصله می گیرند تا مردم، مکان ها و چیزهایی را که به جهان یا یک ملت یا یک جمع شکل می دهند، بررسی کنند. باید گفت سخت خبرها، اولویت های حرفه روزنامه نگاری را تشکیل می دهند، ولی نرم خبرها تا حدودی ماهیت گزارشی،

ص:27

آن هم از نوع کوتاه آن را دارند... .(1)

و در جای دیگر در توضیح شیوه مدرن خبرنویسی می گوید:

خبر تا دیروز شکلی عمودی داشت... ، اما خبر امروز دیگر شکل عمودی ندارد و به شکل دایره است. به دیگر زبان، خبر اکنون به جایی ختم می شود که آغاز شده است، معنی این ساختار تازه این است که ارزش اطلاعات با سطور پایانی خبر رو به نقصان نمی گذارد،... امروز خبرهای دایره ای به غیر از پاسخ گویی به مخاطب، پرسش زا هم هستند. این پرسش سازی ها عمدتاً به خاطر ترغیب مخاطب به تعقیب رویداد صورت می گیرد. روزنامه نگاری که به این سبک دایره ای خبر می نویسد، به خوبی می داند که خبر او به پایان می رسد، ولی رویداد به پایان نمی رسد و چون به پایان نرسیده است، مخاطب نباید به چنین احساسی برسد که چون خبر یک رویداد را خوانده، دیگر لازم نیست خود آن رویداد را دنبال کند... . این نوع خبرنویسی غالباً با پرسش به پایان می رسد. این پرسش یا به طور مستقیم مطرح می شود و یا به صورت استفاده از یک نقل قول مستقیمِ تفکربرانگیز.(2)

ص:28

پرسش ساز هم باشد تا خواننده به تعقیب رویداد، ترغیب و اندیشه اش نقادانه تر شود.

وجود دارد.

2. روزنامه ها می توانند چیزهایی که توجه همگان را جلب نمی کند، چاپ کنند. هر خواننده، حق انتخاب، پذیرش یا رد مطالب روزنامه را دارد. چنانچه او پس از خواندن عنوان و مقدمه دریابد به موضوع، علاقه ای ندارد، می تواند بدون وقفه در عمل خواندن روزنامه، به متن دیگری بپردازد، ولی در تلویزیون، او نمی تواند از این ستون به آن ستون و از این صفحه به صفحه دیگر برود. او باید اخبار را همچنان که جریان دارد، بپذیرد.

3. امکان آرشیو خبرهای روزنامه با هزینه کم و در نتیجه، دسترسی عموم وجود دارد، در صورتی که آرشیو خبرهای رادیویی و تلویزیونی برای مخاطبان، امکان پذیر نیست و نیازمند هزینه بسیاری است.

4. خبرهای رادیویی و تلویزیونی باید ساده و روان باشد و از لغات دشوار در آنها پرهیز شود. در صورتی که در خبرهای مطبوعاتی، چنانچه واژگان دشوار وجود داشته باشد، امکان مراجعه به فرهنگ لغت وجود دارد.

5. خبرهای رادیویی و تلویزیونی باید کوتاه باشند تا درک شوند، در صورتی که اگر خبرهای مطبوعاتی طولانی باشند، با دوباره خواندن درک می شوند.

6. مخاطبان رادیو و تلویزیون، قشرهای گوناگون مردم یک جامعه هستند که ممکن است بی سواد نیز باشند، در صورتی که مخاطبان

ص:32

روزنامه ها باید سواد کافی برای مطالعه داشته باشند.

بنابراین، گفتارهای رادیویی یا تلویزیونی باید صحت، نظم، ترتیب و ایجاز داشته باشند. متن باید در اولین شنودن، قابل فهم باشد. اگر شنونده یا بیننده سرگردان شود، توجه او را برای دست کم چند ثانیه از دست داده اید و این زمان برای بی علاقگی کامل وی کافی خواهد بود.(1)

افزون بر تمام اینها، باید در نظر داشت که حتی میان نگارش برای رادیو و نگارش برای تلویزیون نیز تفاوت هایی وجود دارد؛ یعنی در نگارش خبر رادیو باید به نکته های زیر توجه شود:

1. بیان توصیفی خبر: چون مخاطب، صحنه رویداد را نمی بیند، ازاین رو، گزارشگر باید گزارش خود را نسبت به تلویزیون، با شرح بیشتری تهیه کند تا صحنه رویداد برای مخاطب تصویر شود.

2. بیان محاوره ای: مطالب خبر باید به شیوه محاوره ای بیان شود، نه در قالب رسمی.

3. از واژگانی که تداعی کننده محیط رویداد باشد، استفاده شود.

4. از واژگان و عبارت هایی استفاده شود که بتوان با جلوه های صوتی، آنها را منتشر کرد.

5. در رادیو، واژه ها و عبارت ها برای شنیدن، نوشته می شوند، نه برای دیدن و باید به این مهم دقت شود.

6. بیان ساده: بیشتر در نقاط روستایی و در جاهایی که امکان دسترسی به برق نیز وجود ندارد، از رادیو بهره گرفته می شود. ازاین رو، باید تلاش شود تا خبر رادیو با عبارت های ساده و قابل فهم گزارش شود.

باید گفت نگارش خبر تلویزیون که رسانه دیداری است، افزون بر

ص:33

مهارت هایی که پیش تر بیان شد، به مهارت های دیگری نیز نیاز دارد که عبارتند از:

1. موجز بودن: خبر تلویزیون، مجموعه ای از صداها و تصویرهایی است که مخاطب آنها را می بیند یا می شنود. ازاین رو، کمتر نیاز به بیان دارد و متن آن باید کوتاه باشد.

2. پرهیز از مواردی که در تصویر گویاست، مگر آنکه قصد تأکید بر آن وجود داشته باشد.

3. تطابق متن و تصویر: میان مطالب متن خبر و تصاویر آن باید تطابق وجود داشته باشد.

4. مطالبی که برای دیدن نوشته می شوند، به دقت فراوان نیاز دارند تا موجب دوگانگی در ادراک نزد مخاطب نشوند. باید میان مطالب و تصویر، هماهنگی کامل وجود داشته باشد.(1)

روزنامه، رادیو و تلویزیون، هر یک اهمیت ویژه ای دارند و در این میان، خبرنگاری رادیو و تلویزیون نیازمند توانایی ها و آگاهی های ویژه ای است؛ زیرا در دوران کنونی، رادیو و تلویزیون، جهان را زیر سیطره خود گرفته اند و هر واقعه ای را در کوتاه ترین زمان به همه نقاط کره زمین مخابره می کنند. بنابراین، دست اندرکاران رسانه ها، جایگاه ویژه ای برای خبر و انتشار آن در نظر می گیرند و از آن به عنوان ابزار و اهرمی مؤثر برای پیشبرد منافع خود استفاده می کنند. ازاین رو، تربیت و آموزش خبرنگاران و گزارشگران چیره دست و توانا، برای رسانه ها اهمیت زیادی دارد. باید گفت رسانه ها معمولاً هزینه های کلانی را در این زمینه مصرف می کنند، به گونه ای که «اعزام خبرنگار به پایتخت یک کشور خارجی، سالانه حدود یک صد و پنجاه هزار دلار هزینه دارد و حقوق و هزینه تلفن و تلگراف نیز مبلغ کلانی خواهد شد»،(1) ولی رسانه ها، بی توجه به این هزینه ها همچنان در صدد توسعه شبکه خبرنگاران خود در گوشه وکنار دنیا هستند؛ زیرا در حقیقت، خبرنگاران، مهم ترین منبع تأمین اخبار دست اول آنها به شمار می آیند.

عبارت دیگر، برای اینکه فردی بتواند به عنوان یک خبرنگار، وظیفه تهیه خبر و اطلاع رسانی را به شکل مطلوب و بهینه به انجام برساند، لازم است که ویژگی ها و مهارت های ویژه ای داشته باشد که در اینجا به مهم ترین آنها اشاره می شود:

باید استعداد و شایستگی ورود به منبع را نیز دارا بود.

بی اعتنایی او به بی اعتنایی عموم افراد می انجامد. در حقیقت، تعهد در خدمت، مهم ترین وظیفه خبرنگار است و اصولاً همه وظایف حرفه ای او در این خدمت خلاصه می شود و شک نیست که اگر این خدمت را با علاقه و صداقت به انجام برساند، از مؤثرترین افراد خواهد بود.

از میان بردارد و اخباری صحیح در اختیار مردم قرار دهد.

رعایت کند. در این چارچوب، ادب و احترام به اشخاصی که طرف صحبت هستند، وضع مرتب لباس و موی سر و صورت، وقت شناسی، اظهار علاقه به سخنان دیگران و شنونده خوبی بودن، شیوه صحیح نشست و برخاست و راه رفتن، پرهیز از به کار بردن کلمات ناپسند یا بیان سخنان نابجا و اصول دیگری از این دست، در پیشرفت یا شکست کار خبرنگار بسیار مؤثر است.(1)

به گفته _والتر لیپمن _در کتاب _افکار عمومی_، «گزارشگری خوب، نیازمند برخورداری از بالاترین فضایل علمی است».(2)

نوشتاری، افزون بر اینکه در جلب اطمینان مخاطب مؤثر است، به پیام و خود رسانه نیز به عنوان منبع پیام، اعتبار بیشتری می بخشد. آوردن منبع در خبرها تا آنجا اهمیت یافته که در برخی کشورها که به اجرای مقررات عهدنامه بین المللی حفظ حقوق مؤلف پای بندند، گاه ممکن است بیان نکردن و درج منبع در خبرها، به تحت پی گرد قرار گرفتن مسئولان رسانه ها بینجامد.(1) افزون بر این، اساساً مطالب نادرست، اشتباه و بدتر از همه مطالبی که به گونه ای تنظیم شده باشند که ذهن مخاطب را از حقیقت دور کنند، سبب بی اعتباری منبع ارتباطی خواهد شد.(2) از سوی دیگر، مطالبی که به گونه ای اطمینان بخش، با نیازها و برداشت های مخاطب هم خوانی داشته باشد، سبب افزایش اعتماد مردم به رسانه خواهد شد و آنها را از توسل به راه های ارتباطی دیگر برای به دست آوردن خبر منصرف می کند. اینک که اهمیت اعتبار منابع خبری روشن شد، به تشریح مهم ترین منابع خبری رسانه ها می پردازیم.

خودی می تواند داشته باشد، معمولاً سبب آرامش خیال سردبیران و مسئولان روزنامه ها هم می شود.(1)

درباره رادیو و تلویزیون نیز همین قاعده وجود دارد و خبرنگاران هستند که با تهیه و ارسال گزارش های صوتی و تصویری، بخش خبر را در انجام دادن وظایف یاری می دهند. شبکه های رادیویی و تلویزیونی، متناسب با توانایی های مالی و مدیریتی خود در سطح ملی و فراملی، دفترهای خبری ایجاد می کنند و دایره فعالیت های خبری خود را گسترش می دهند. رسانه ها با تأسیس دفترهای منطقه ای و محلی در سطح ملی، قدرت و توان خبری خود را افزایش می دهند و به شکل گسترده ای به تهیه و پخش خبر می پردازند. در هر یک از این دفترها _ که معمولاً در نقاط استراتژیک و خبرساز جهان برپا می شوند _ خبرنگاران مجربی هستند که متناسب با آخرین پیشرفت های ارتباطی و نیازهای رسانه و مخاطبان، به کار تهیه خبر مشغول هستند.(2)

هزینه ایجاد چنین دفترهایی معمولاً زیاد است و هزینه استقرار هر خبرنگار بیش از پنجاه هزار دلار در سال خواهد بود. خبرنگاران این دفترها بر اساس مجموعه ای از توانایی های خبری، آشنایی با زبان کشور محل اقامت و سابقه خبری مفید و دیگر شرایط اختصاصی خبرنگاری انتخاب می شوند. آنها اخبار ارسالی خود را از طریق وسایل مخابراتی به مرکز رسانه در کشور خود می فرستند.(3)

ص:43

اخبار در سطح جهانی ایجاد کرده است. برای همین نمی توان به بسیاری از اخبار این خبرگزاری ها، حتی اگر مستند هم باشند، اعتماد کرد.(1) به همین سبب کشورهای در حال توسعه که هویت فرهنگی مستقلی دارند و می توانند در برابر فرهنگ بیگانه مقاومت کنند و خود، صاحب ابتکار در زمینه اطلاع رسانی هستند، معمولاً خبرهای بنگاه های خبری بزرگ بین المللی را با وسواس انتخاب می کنند. این کشورها می کوشند با مطالب از قبل اندیشیده شده و جریان سازی این خبرگزاری ها مقابله کنند.

آنها به عنوان «چهار غول خبری» نام برده می شود؛ یعنی _یونایتدپرس، آسوشیتد پرس_ امریکایی، _رویتر_ انگلیسی و _فرانس پرس_ فرانسوی، بیش از نود درصد اخباری را که در وسایل ارتباط جمعی دنیا، به ویژه مطبوعات، چاپ و منتشر می شود، با توجه به مصالح و منافع نظام های سلطه گرا از دیدگاه های خاص خود منعکس می کنند. این چهار خبرگزاری، روزانه 35 میلیون کلمه خبر به دنیا مخابره می کنند. بد نیست بدانیم که از این حجم گسترده خبری تنها 41 خبرها به جهان سوم مربوط می شود، حال اینکه 43 جمعیت جهان را جهان سومی ها تشکیل می دهند. این خبرگزاری ها همگی زاییده رقابت های دوران استعماری قرن گذشته هستند. اگرچه در جهان، 120 خبرگزاری دیگر نیز به شکلی گسترده فعالیت دارند، ولی هیچ یک از آنها به عنوان رقیبی برای پنج غول خبری جهان(1) مطرح نیستند. آنچه به اثبات رسیده این است که خبرگزاری ها در پی بیان پیشرفت ها و افتخارات کشورهای در حال توسعه که بیشتر کشورهای جهان را تشکیل می دهند، نبوده و نیستند. آنها تنها در پی بیان افتخارهای خویش و خوار نشان دادن دیگران هستند(2) و در این راه حتی به تحریف واقعیت ها و خبرسازی نیز دست می زنند و هیچ گاه مبادله و انتقال آزاد اطلاعات را برنمی تابند.(3)

ص:46

زمان و شیوه تنظیم و آرایش مطالب یا حتی نوع رسانه حامل پیام، خبر را در چنبره ای از کنش و واکنش های گوناگون قرار می دهند.(1) افزون بر این، مواردی همچون سانسور، خودسانسوری، گروه های فشار، گرایش های شخصی و سلیقه ای فردی، منافع گروهی، محدودیت های مکان و زمان، محدودیت فرصت تصمیم گیری، تکنیک های خاص روزنامه نگاری و... نیز از عواملی هستند که بر جریان گزارش دهی و خبررسانی رسانه ها تأثیر می گذارند.(2)

به فرآیندی که در آن، این اثرگذاری ها صورت می گیرد و در نتیجه، میلیاردها خبر، خلاصه و جمع و جور و خُرد و به صدها پیام تبدیل می شوند و به اشخاص مفروض در یک زمان مفروض می رسند، اصطلاحاً «دروازه بانی خبر» گفته می شود.(3) به عبارت دیگر، دروازه بانی را می توان چنین تعریف کرد: «فرآیند گسترده ای از کنترل اطلاعات شامل تمام جنبه های رمزگذاری پیام، نه فقط انتخاب، بلکه ممانعت از نشر، انتقال، شکل دهی، ارائه و عرضه، تکرار، زمان بندی در طول مسیر انتقال از منبع به گیرنده. به عبارتی، دروازه بانی شامل تمام جنبه های انتخاب، نگه داشتن و کنترل پیام است. چه با پیام ازطریق

ص:48

رسانه ها ارتباط برقرار شود و چه از طریق مجراهای میان فردی».(1)

بنابراین، مفهوم دروازه بانی به ویژه در وسایل ارتباط جمعی، همه شکل های کنترل اطلاعات را دربرمی گیرد و شامل همه مواردی است که به گونه ای به تصمیم گیری به ویژه درباره آوردن یا حذف یک خبر باز می گردد. به همین دلیل، می توان دروازه بانی را در همه مواردی چون: گزینش، شکل دهی، عرضه، زمان بندی، محدود سازی، تکرار یک پیام و...، بررسی کرد و ردّ پای آن را یافت. مفهوم سانسور در چاچوب دروازه بانان، مفهوم ملموسی برای روزنامه نگاران است. آنان هم خود در معرض سانسور قرار می گیرند و هم می توانند، آن را در مورد دیگران به کار برند.(2)

بنابراین و با نگاهی دقیق تر، شاید بتوان مدعی شد که فرآیند دروازه بانی، فرآیند خلق واقعیت های اجتماعی است؛ زیرا اگر یک رویداد به وسیله دروازه بان رسانه ای که ما از آن استفاده می کنیم، رد بشود، آن رویداد جزو واقعیت های اجتماعی ما نخواهد شد، ولی اگر یک رویداد از دروازه بگذرد و منتشر شود، نه تنها برای ما به عنوان مخاطب، به واقعیتی اجتماعی تبدیل می شود، بلکه به شدت بر جهان بینی ما نیز اثرگذار خواهد بود.

تأثیر برداشت های دروازه بانان از واقعیت های

ص:49

اجتماعی بر روی مخاطبان، بدیهی ترین تأثیر دروازه بانی بر روی شناخت مخاطبان و شکل دهی به جهان بینی آنان است. ازاین روست که اطلاعاتی که از دروازه گذشت، جزئی از واقعیت های اجتماعی می شود و توانایی آن را دارد که نگرش مخاطبان را تحت تأثیر قرار دهد.(1)

با این حال، شاید بتوان گفت که امروزه، کمترین نقش دروازه بانی را به ویژه در جهان سوم، خودِ روزنامه نگاران دارا هستند؛ زیرا در انتخاب و انتشار اخبارِ دلخواه مردم، اختیاری ندارند. آنان در بسیاری از موارد، با وجود تشخیص این موضوع که بعضی از خبرها بسیار مورد علاقه مردم است، به علل گوناگون قادر به انتشار آنها نیستند.

به طور کلی، سه گروه را می توان به عنوان دروازه بانان اصلی خبر نام برد:

الف) هیئت حاکمه و سیاست گذاران که به شیوه های گوناگون جلو انتشار آنچه را به صلاح خود نبینند، می گیرند. گرچه این کار بسیاری از زمان ها در پوشش حفظ منافع ملی صورت می گیرد، ولی عملاً در بیشتر موارد و بیشتر کشورها در خدمت حفظ قدرت و مشروع جلوه دادن وضعیت موجود است.

ب) در دوران ما، سرمایه داران و صاحبان قدرت های مالی با درخواست آگهی، تأمین کنندگان هزینه های مطبوعات به شمار می روند. بر خلاف آنچه در غرب دیده می شود، در کشور ما هنوز به این دلیل که سرمایه داری آن چنان رشدیافته نیست و نقش تولیدی ندارد و بیشتر، دلال و وابسته است، جامعه سرمایه داری این کارکرد را ندارد، ولی به هر حال نمی توان آن را نادیده انگاشت.

ج) مدیران و سردبیران مطبوعات جهان سوم هستند که در بسیاری از

ص:50

موارد، انتصابی اند. خطر این عامل، از سانسور مستقیم بیشتر است؛ زیرا ظاهراً حکومت را آزادی خواه و مدافع آزادی مطبوعات قلمداد می کند، ولی در عمل، تأثیر منفی آن بر عملکرد مطبوعات، از سانسور مستقیم بیشتر است.(1)

سانسور قانونی به دو شیوه عمل می کند: سانسور پیش گیری و سانسور پی گیری. در سانسور پیش گیری، از روش های پیش از چاپ، نشر و ارسال پیام استفاده می شود، ولی در سانسور پی گیری، روش های قانونی تعقیب استفاده می شوند و کسی که قانونی را نقض کرده باشد، تعقیب و مجازات می شود.

سانسور غیر قانونی، خطرناک ترین و زیان بارترین نوع سانسور است و معمولاً زمانی صورت می گیرد که:

_ دولت غیر مشروع و غیر قانونی بر سر کار باشد.

_ دولت از قانون اساسی کشور تخطی کرده باشد.

_ گروه های غیر قانونی، دارای نفوذ، فشار یا بخش هایی از خودِ دولت، با گروه ها، افراد و دسته های دیگر جامعه تعارض داشته باشند و حضور و فعالیت آنها را با مصالح خود مغایر بدانند.

_ نهادهایی در جامعه وجود داشته باشند که فعالیت آنها از دایره نظارت رسمی قدرت حاکم خارج باشد.

سانسور چه به روش قانونی و چه به روش غیر قانونی، انواعی دارد که مهم ترین آنها عبارتند از: سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فرهنگی، اخلاقی و علمی. از میان همه این موارد، سانسور سیاسی از انواع دیگر رایج تر است. معمولاً هر جا سانسور سیاسی برقرار باشد، سانسورهای اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی نیز برقرار می شود. شدت هر یک از این موارد، به وضعیت، موقعیت، پیشینه و بحران جامعه بستگی دارد.

سانسور دوران جدید، به ویژه با استفاده از فن آوری های پیشرفته دنیای کنونی، بیش از دوران های گذشته، پیچیده و گوناگون شده است و دولت ها

برای دست زدن به سانسور، راه ها و ساز و کارهای

ص:52

علمی و عملی بیشتری در اختیار دارند. هرگاه رسانه های همگانی در دست دولت متمرکز باشند، خطری که صاحبان اندیشه و هنر را تهدید می کند، بیشتر خواهد بود،(1) ولی خودسانسوری، در واقع، انگیزه یک کنش است که عامل اصلی آن، درجه های گوناگونی از ترس است. _ژاک موسو _درباره خودسانسوری می گوید:

روزنامه نگاران از ترس اینکه هیچ کس _ به ویژه مقامات و وزیران را _ ناراحت نکنند و از ترس آنکه علیه آنها اقدامی صورت نگیرد، به نوعی سازش کاری دست می زنند؛ چه از لحاظ محتوا و چه شکل پیام که عملاً به خودسانسوری خواهد انجامید. در چنین شرایطی، روزنامه نگاران بر خلاف آنچه مخاطبان تصور می کنند، هر روز از دیگران دستور نمی گیرند. هیچ کس به آنها نمی گوید چه بنویسند و چه ننویسند، بلکه خود روزنامه نگاران هستند که اغلب به این کار دست می زنند... در واقع، خودسانسوری از سانسور علنی مضرتر است؛ زیرا برای گیرندگان پیام این توهم ایجاد می شود که واقعیات منعکس شده است. خودسانسوری عملاً افکار عمومی را به خواب می برد و به جای اینکه در خدمت مردم باشد، به زیان آنان کار می کند.(2)

آنچه مسلّم است، خودسانسوری نوعی دروازه بانی پیام است، ولی همه دروازه بانی پیام، خودسانسوری نیست. حجم تلکس های دریافتی یک روزنامه آن قدر زیاد است که صفحه های محدود روزنامه به هیچ وجه اجازه انتشار

ص:53

همه آنها را نمی دهد. برای روز بعد نیز نمی توان آنها را نگه داشت؛ زیرا این حجم، فردا نیز حداقل همان قدر است. پس باید از میان انبوه اطلاعات، مقداری را گزینش کرد. این همان پدیده دروازه بانی است، ولی خودسانسوری، نه ناشی از حجم زیاد اطلاعات، که ناشی از اضطراب و ترس از انتشار اطلاعات است.(1)

گروه زیادی از اندیشمندان حوزه ارتباطات جمعی، ساز و کارهای بازتولید ایدئولوژی را در گفتارهای رسانه ای، به ویژه اخبار مطالعه کرده اند. شماری از آنان با بررسی تطبیقی نشان داده اند که چگونه رویدادهای واحد، از رسانه های جوامع گوناگون به شیوه های کاملاً متفاوت، بازتاب یافته اند.(1)

یکی از این پژوهشگران به نام _راجر فاولر_، در جمع بندی پژوهش های خود می نویسد:

اخبار مطبوعات، مردم و جوامع مختلف را به گونه ای تبعیض آمیز مقوله بندی می کند و برچسب های نامرئی یا داوری های صریح را به آنان منتسب می سازد. این عمل، مربوط به زمینه های ایدئولوژیکی است که در بافتِ آن خبرنگاران و گزینشگران اخبار رشد یافته و آموزش حرفه ای دیده اند.

با توجه به گفته این پژوهشگر، پیش داوری ها و قضاوت های نهان و آشکار متن اخبار رسانه های غربی نسبت به طبقه های خاص مردم، گروه ها، نژادها، اقوام غیر اروپایی، با توجه به زمینه های ایدئولوژیک غربی، توجیه پذیر است. بدین ترتیب، مطبوعات غرب از راه برچسب زنی منفی یا مثبت، تبعیض در واگذاری نقش ها و معانی به افراد، گروه ها و طبقه های گوناگون و نیز از راه بر هم زدن توازن کمّی و کیفی در پوشش خبری مناطق گوناگون جهان، به شکل دهی و بازتولید ایدئولوژی حاکم کمک می کنند. چنین کارکردی، شاید ناخواسته و غیر ارادی باشد، ولی آگاهی یا ناآگاهی پیام آفرینان یاد شده، از

ص:55

تأثیر و اهمیت عملکرد آنان بر وضعیت حاکم بر جهان نمی کاهد.(1)

اگرچه باید گفت که این روند، بیشتر به طور آگاهانه صورت می گیرد و امروزه، گروه زیادی از کارشناسان روابط عمومی، کارگزاران، کارشناسان و بازاریابان خبر، به طور حرفه ای و بر اساس علاقه مشتریان، به کار خبرسازی مشغولند. شرکت های با تجربه در حمل و نقل کالا، اجناس را به صورت استاندارد، بسته بندی و به صورت کانتینر شده حمل می کنند؛ زیرا از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است. امروزه، همین کار درباره خبرها نیز صورت می گیرد. هر دیدار یا گفت وگو میان دولتمردان و نیز سخنرانی یا کنفرانس مطبوعاتی اشخاص مشهور در قالب چارگوش سند یا چهار گوشه اتاق گفت وگو، کالایی استاندارد و قابل حمل است... این خبرها باید فضای سفید اطراف آگهی های تجاری را پر کنند.(2)

ص:56

ب) مسایلی که نظم عمومی و آرامش اجتماعی را تهدید و اخلاق حسنه و عفت عمومی را جریحه دار می کند.

ج) مطالبی که به زندگی خصوصی و احترام و حیثیت افراد و آرامش خانوادگی آنها لطمه می زند.

افزون بر ممنوعیت ها و محدودیت های قانونی بالا که جنبه همیشگی دارند، گاهی هم به طور استثنایی، ممنوعیت های موقتی، برقرار و از انتشار برخی اخبار جلوگیری می شود.

در اصول 24 و 175 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به این موضوع توجه شده است. در اصل 24 چنین می خوانیم: «نشریات و مطبوعات، در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد. تفصیل آن را قانون معین می کند.» و در اصل 175 نیز چنین آمده است: «در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور باید تأمین گردد».

در قوانین مطبوعاتی کشور نیز موارد گوناگونی وجود دارد که مطبوعات از انتشار آنها منع شده اند. مواردی مانند:

_ نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی و ترویج مطالبی که به اساس جمهوری اسلامی لطمه وارد می کند؛

_ ترویج فحشا و منکرات و انتشار عکس ها و تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی؛

_ تبلیغ و ترویج اسراف؛

_ ایجاد اختلاف میان قشرهای جامعه به ویژه با طرح مسائل نژادی و قومی؛

ص:58

_ تشویق افراد و گروه ها به ارتکاب اعمالی علیه امنیت، حیثیت و منافع جمهوری اسلامی ایران در داخل و خارج؛

_ فاش کردن و انتشار اسناد و دستورها و مسائل محرمانه، اسرار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، نقشه و استحکامات نظامی، انتشار مذاکره های غیرعلنی مجلس شورای اسلامی و محاکم غیرعلنی دادگستری و تحقیقات مراجع قضایی بدون مجوز قانون؛

_ اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن و همچنین اهانت به مقام معظم رهبری و مراجع مسلّم تقلید؛

_ افترا به مقامات، نهادها، ارگان ها و هر یک از افراد کشور و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی که حرمت شرعی دارند، اگرچه از طریق انتشار عکس یا کاریکاتور باشد؛

_ سرقت های ادبی و همچنین نقل مطالب از مطبوعات احزاب و گروه های منحرف و مخالف اسلام به گونه ای که تبلیغ آنها باشد و... .

نبود اخلاق روزنامه نگاری می تواند در چنین شرایطی، قلم به دستان مطبوعات (رسانه ها) را به صورت ابزاری کارآمد در سیر اهداف ویژه و حتی ضد بشری قرار دهد. اخلاق در اصول حرفه ای روزنامه نگاری و خبرنگاری به صورت یک عامل بازدارنده، پاسدار حقوق و ارزش های جامعه و حفظ حرمت مردم و آزادی های قانونی است.(1) در واقع، اخلاق، در حیطه وظایف و کارکرد مطبوعات و دیگر رسانه های خبری، بخش مهمی از رسالت رسانه را تشکیل می دهد. دریافت و انتقال درست اخبار و رویدادها، افشای کژی ها، موضع گیری آشکار نسبت به همه موانعی که بر سر راه رشد و شکوفایی اندیشه و آزادی وجود دارد، بخشی از اخلاق مطبوعاتی را تشکیل می دهد.(2) ناگفته نماند که اصول کلی زیر به عنوان اصول بین المللی اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری به وسیله سازمان های بین المللی تدوین شده است(3) که به بعضی از آنها اشاره می شود:

ص:60

سازد و احترام به حقوق و شئون همه ملل، مردم و افراد را بدون در نظر گرفتن نژاد، زبان، ملیت، مذهب و باورهای فلسفی تضمین کند.

3. روزنامه نگار باید به درستی عمل حرفه ای خویش توجه داشته باشد و تنها اخبار و اطلاعاتی را که منشأ و منبع آنها مشخص است، منتشر کند و در صورت لزوم، قید رعایت احتیاط نسبت به صحت آنها را نیز یادآور شود.

4. سرقت ادبی، مخدوش ساختن متن ها و سندها و حذف اطلاعات اساسی مربوط به رویدادها باید همیشه مذموم و مطرود باشد و برای به دست آوردن اخبار و اسناد و عکس ها، شیوه های نادرست و غیرقانونی به کار گرفته نشود.

5. شرافت حرفه ای روزنامه نگار ایجاب می کند که از پذیرش هرگونه پاداش مادی غیرقانونی و نامشروع برای پیشبرد منافع خصوصی مغایر با منافع و مصالح عمومی خودداری کند.

6. روزنامه نگار موظف است شغل روزنامه نگاری را با شغل آگهی بازرگانی یا شغل تبلیغ سیاسی به هم نیامیزد و از آگهی دهندگان، هیچ دستور و پاداش مستقیم و غیرمستقیمی نپذیرد.

7. آزادی و استقلال حرفه ای روزنامه نگاری مستلزم آن است که روزنامه نگار از پذیرش هرگونه فشار و تهدید برای انتشار یا منتشر نکردن مطالب یا تغییر محتوای آنها بپرهیزد و همیشه از خط مشی عمومی هیئت تحریریه و اصول شرافت حرفه ای خویش پیروی کند.

8. روزنامه نگار باید برای کمک به بهره مندی همگان از اخبار و اطلاعات صحیح و مؤثر، هر مطلب منتشر شده ای را که نادرستی آن مشخص می شود، تصحیح کند و به حق پاسخ خوانندگان و افراد درباره مندرجات و محتویات نشریات احترام بگذارد.

ص:65

9. احترام به استقلال و حاکمیت ملی و نظم و امنیت عمومی و همچنین آسایش و سلامت جامعه و دفاع از منافع و مصالح همگانی و نهادهای قانونی حکومت مردمی، از وظایف اجتماعی مهم روزنامه نگار به شمار می رود.

10. روزنامه نگار باید به اصول و باورهای مذهبی، آداب و سنن قومی و ملی، مبانی اخلاق حسنه و عفت عمومی همیشه احترام بگذارد و از هرگونه گرایش به تبعیض جنسی، نژادی، قومی و تبلیغ خصومت آمیز در این زمینه ها و همچنین تشویق و تحریک به جنگ تجاوزکارانه و توسعه طلبانه نسبت به کشورهای دیگر بپرهیزد.

11. کوشش در راه حفظ صلح و آرامش بین المللی و هم زیستی مسالمت آمیز ملت ها، مقابله با گسترش سلاح های هسته ای، شیمیایی و میکروبی، جلوگیری از آلودگی محیط زیست و مبارزه علیه سلطه فرهنگی و ارتباطی جهانی نیز در رسالت روزنامه نگار مقام برجسته ای دارد.

12. روزنامه نگار باید برای ارزش های جهانی بشریت و از جمله اصول دموکراسی، حقوق بشر، توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشورها و پشتیبانی از جنبش های آزادی بخش و همچنین گوناگونی فرهنگ ها، احترامی خاص قائل شود و برای تنش زدایی در روابط منطقه ای و بین المللی و کمک به گفت وگوی فرهنگ ها و تمدن ها، از هیچ کوششی دریغ نورزد.

13. احترام به حیثیت شخصی و زندگی خصوصی افراد، پرهیز از توهین و تهمت زدن به اشخاص، حمایت ویژه از حقوق کودکان و نوجوانان و جلب کمک به سالمندان و بیماران و نیازمندان نیز از وظایف مهم روزنامه نگاران به شمار می رود.

ص:66

14. روزنامه نگار موظف است که به منظور دفاع از آزادی خبر و تفسیر و انتقاد، اسرار حرفه ای را حفظ کند و از افشای منابع اخباری که به صورت محرمانه به دست می آورد، بپرهیزد.(1)

تفاوت قانون و اخلاق

نکته مهم درباره اصول اخلاقی مطرح شده این است که نزدیکی این اصول با قوانین حقوقی موجود در مورد فعالیت رسانه های خبری نباید این توهم را به وجود آورد که با وجود قانون، دیگر نیازی به اصول اخلاقی نخواهد بود و می توان تمام ضرورت ها و بایسته های کار خبری را به صورت قانون در آورد و جنبه حقوقی به آن بخشید؛(2) زیرا پیداست که هر یک از قوانین و اخلاقیات،

ص:67

 کارکرد خاص خود را دارد و به هیچ روی نمی توان یکی را جای گزین دیگری دانست. درباره موضوع مورد بحث باید گفت «اخلاقیات رسانه ای اگر از طریق قانون اعمال شود، معیارهای روزنامه نگاری را نزد کسانی که گرفتار قانون شده اند، تضعیف می کند؛ [زیرا] هدف از وضع قوانین دو چیز است: تنبیه متخلف به گونه ای که یاد بگیرد خلاف را دیگر تکرار نکند و بازداشتن دیگران از ارتکاب خلاف، از طریق تنبیه متخلف. اگر از قانون اخلاقیات رسانه ای تخلف شود و به این سبب تنبیهی صورت بگیرد، تضمینی وجود ندارد که در آینده تکرار نشود. روزنامه نگارانی هم که می بینند دوست آنها به دلیل نقض اخلاقیات رسانه ای تنبیه می شود، معلوم نیست که همان جرم را مرتکب نشوند. آن عده از کارکنان رسانه ها که به دلیل تخلفات اخلاقی مورد تعقیب قرار گرفته اند، به جای آنکه به اخلاقیات روزنامه نگاری به عنوان یک ویژگی مثبت بنگرند که رعایتش برای روزنامه نگار ضروری

ص:68

است، صرفاً از شکستن قانون اجتناب می ورزند تا بار دیگر دچار زحمت نشوند. [به عبارت بهتر، ]احتمال نمی رود که تعقیب قانونی بتواند همان تغییر فکری را سبب شود که از طریق متقاعد کردن متخلفان می توان بدان دست یافت؛ یعنی باید متخلفان را متقاعد کرد که خطای آنها در حرفه روزنامه نگاری از خطای ایشان نسبت به حکومت بزرگ تر است».(1)

ص:69

اخلاقیات رسانه ای اگر از راه قانون اعمال شود، سبب می شود که روزنامه نگاران به جای وفاداری به حرفه روزنامه نگاری، به دولت وفادار شوند. سپس به تدریج، این تصور غلط در روزنامه نگاران پدید می آید که با تخلف از قوانین مربوط به اخلاقیات رسانه ای، خطایی در حق دولت مرتکب شده اند، در حالی که آنچه باید مایه نگرانی آنها باشد این است که با پای بند نبودن به اخلاقیات، به حرفه روزنامه نگاری، آسیب جبران ناپذیری می رسانند. افزون بر این، بسیاری از معیارهای اخلاقی در روزنامه نگاری، در همه جای دنیا معمول نیستند. حتی برخی پژوهشگران نظیر دیکسون (Dickson) ادعا می کنند نبود توافق جهانی بر سر هنجارهای اخلاقی از مشخصه های روزنامه نگاری هست و خواهد بود. در نتیجه، بسیاری از مقررات اخلاقی که در این مورد وضع شده اند، در بهترین شکل خود، تنها رهنمودهای هنجاری هستند که مبتنی بر هیچ فلسفه اخلاقی مشترکی نیستند و روزنامه نگاران، بسته به موقعیت، به شکلی ویژه با آنها روبه رو می شوند. تصویب قوانین گسترده برای اعمال چنین هنجارهایی که دوام و مقبولیت آنها مورد تردید است، بسیار غیر عملی است.(1)

مراعات اخلاقیات روزنامه نگاری _ اگر قانون آن را تحمیل کرده باشد _ نه تنها آزادی مطبوعات را کاهش می دهد، بلکه به عزت نفس روزنامه نگاران نیز لطمه می زند. عزت نفس سبب می شود که یک روزنامه نگار باور کند که می تواند آزادانه، کاری انجام دهد، کاری سودمند و از نظر اجتماعی برجسته. حتی وقتی این آزادی به مشکلی می انجامد و روزنامه نگار را به دردسر

ص:70

می اندازد، عزت نفس او هنوز آسیب ندیده است؛ زیرا می داند کاری انجام داده است و شخصاً در برابر آن مسئولیت دارد.(1)

از سوی دیگر، پدیده اخلاقی که اخلاقیات روزنامه نگاری زاییده آن است، در سه مقوله مشخص و کاملاً وابسته به هم بررسی می شود. این سه عبارتند از: قضاوت اخلاقی، عاطفه اخلاقی و اراده و اختیار اخلاقی. وقتی که قانون به شکلی مشخص، روزنامه نگار را از اجرای اعمالی به ظاهر غیراخلاقی باز می دارد، به سختی می توان گفت که چیزی از قضاوت اخلاقی برای آن روزنامه نگار باقی می ماند. به دیگر سخن، باید گفت قانون گذار پیش تر به جای او قضاوت کرده است. وقتی خبرنگار، آن مقررات اخلاقی را که برای خود او ارزش دارد، زیر پا می گذارد، بی شک، پی آمدهای عاطفی قضیه مثل پشیمانی یا ملامت درون، از جنبه مسئولیت پذیری و حیثیتی، شدیدتر از ترس از تنبیه یا حالت شرمساری است که معمولاً به یک قانون شکن دست می دهد.(2)

رعایت اخلاقیات روزنامه نگاری، مثل همه اخلاقیات، مبتنی بر ارزش ها، فضیلت ها و اصول است. اصول، رهنمودهایی کلی هستند که درست یا نادرست بودن موضوع ها را مشخص می کنند، در حالی که ارزش ها، چه اخلاقی و چه غیر اخلاقی مشخص می کنند چه چیزی خوب و چه چیزی بد است. فضایل، آن دسته از ویژگی های شخصیتی یا وابسته به منشِ شخصی

ص:71

هستند که به فرد کمک می کنند تا به اصول یا یک نظام اخلاقی وفادار بماند یا به آنها توجه کند.

اصولی که قانون مبتنی بر آنهاست، در تعیین درست یا نادرست بودن موضوع ها، لزوماً منطقی نیستند. در قانون از میان دو امر درست، یکی ممکن است به شکلی دلخواهانه، نادرست به شمار آید و دیگری بدون هیچ استدلال منطقی، درست نامیده شود. کسانی که قرار است از قانون پیروی کنند، نباید به معقول بودن آن توجهی داشته باشند: وظیفه آنها فقط پیروی از قانون است.(1)

در اخلاقیات روزنامه نگاری، بی شک مثل همه انواع اخلاقیات، گزینش، همواره امری روشن نیست. گزینش همیشه میان دو شیوه درست و غلط صورت نمی گیرد. گاهی گزینش باید میان دو شیوه درست یا دو شیوه نادرست انجام شود و روزنامه نگار ناچار است آن را که صحیح تر است یا آن را که کمتر غلط است، انتخاب کند. در قوانین مربوط به اخلاقیات روزنامه نگاری به این حالت ها توجه نمی شود.(2)

وقتی اصول اخلاقی روزنامه نگاری از سوی قانون تجویز شوند، بسیاری از روزنامه نگاران از آنها دفاع نمی کنند و آنها را اموری تحمیلی از سوی دولت می پندارند. در نتیجه، اندیشه حفظ اصول در آنها پدید نمی آید؛ زیرا روزنامه نگار فقط از قانون پیروی می کند؛ قانونی که تأیید کننده اصولی است که لزومی ندارد روزنامه نگار حتی به آن اصول اعتقاد داشته باشد. در قوانین

ص:72

مربوط به اخلاقیات رسانه ای، به روزنامه نگار فرصت داده نمی شود تا پیش از اطاعت از یک قانون خاص، ارزش های آن را ملاحظه کند. به هر حال این امر، در صورتی که خبرنگار دریابد ارزش یا ارزش های منتسب به اطاعت از یک قانون ویژه در زمینه اخلاقیات رسانه ای از نظر منطقی قابل دفاع نیست، چندان کمکی به او نمی کند.

ارزش ها تنها وقتی ارزشمندند که آگاهانه و هوشیارانه در پی آنها و خواهان دست یابی به آنها باشیم. به بیان دیگر، اعتقاد به ارزش ها، به زور رعایت قانون، ارزشی ندارد. افزون بر این، ارزش های روزنامه نگاری به ویژه ارزش هایی که ربطی به مسائل اخلاقی ندارند، مثل همه ارزش های انسانی که به یک عمل اخلاقی ویژه منتسب شده اند، تا ابد ثابت و پایدار نیستند. آنها معمولاً در پی تغییر شرایط، دگرگون می شوند. ارزش منتسب به یک قانون اخلاقی خاص، تا ابد با آن همراه نخواهد بود.(1)

تصمیم گیری های اخلاقی در روزنامه نگاری به شکل جدایی ناپذیری با آزادی مطبوعات گره خورده است. خبرنگاران با پیروی از روزنامه نگاری اخلاقی سبب پیشبرد آزادی مطبوعات می شوند. آزادی مطبوعات؛ یعنی آزادی در خدمت به اجتماع، نه مجوزی برای اینکه روزنامه نگار بدون توجه به نیازهای جامعه، خواسته های خود را انجام دهد. روزنامه نگار، گرچه فکر می کند آزاد است که هر کاری را انجام دهد و هرچه را خواست گزارش کند، ولی این آزادی را ندارد که به تمامی جامعه یا افراد آن صدمه بزند.

ص:73

روزنامه نگاران، آزاد نیستند که به هنجارهای اجتماعی توهین کنند؛ شایستگی و نزاکت را زیر پا نهند؛ آگاهانه، دروغ های فاحش بگویند؛ گزارش های نادقیق بدهند؛ در گزارش های خود غرض ورزی داشته باشند؛ رشوه بگیرند و گزارش های مغرضانه تهیه کنند؛ بدون ضرورت به حریم خصوصی افراد تجاوز کنند؛ بدون رضایت منابع خبر، نام آنها را فاش کنند؛ خبرهای نیمه پخته به مردم تحویل دهند؛ آسوده بنشینند و خبرهای مورد نیاز مردم را در اختیار آنها قرار ندهند و... . همه این شرایط را نمی توان به شکل مطلوب در پوشش قانون قرار داد، ولی خبرنگاران حرفه ای می دانند که رعایت نکردن این موارد برابر است با خطر از دست دادن افتخار، احترام و اعتباری که بدون آن، خبرنگاران نمی توانند در کار خود به اندازه کافی موفق باشند.(1)

روزنامه نگاری مبتنی بر اخلاقیات، در کلیت خود تنها زمانی تحقق می یابد که روزنامه نگاران _ چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی _ خود را متعهد بدانند که در هر وضعیتی درست عمل کنند. قوانین رسانه ای تنها می تواند به اِعمال برخی رفتارهای قانونی در میان گروهی از روزنامه نگاران منجر شود. حتی در این صورت هم، موفقیت قانون، به اشتیاق روزنامه نگاران در استفاده از این قوانین به عنوان راهنمای رفتار روزنامه نگاری بستگی دارد.(2)

ص:74

کلمه خلق به معنای ملکه نفسانی است که افعال بدنی مطابق اقتضای آن ملکه به آسانی از آدمی سرمی زند. حال چه اینکه آن ملکه از فضایل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن و چه از رذایل مانند حرص و جبن و امثال آن، ولی اگر مطلق ذکر شود، فضیلت و خلق نیکو از آن فهمیده می شود.

راغب می گوید:

کلمه خلق چه با فتحه خاء خوانده شود و چه با ضمه آن، در اصل به یک معنا بوده... و لکن در اثر استعمال بیشتر، فعلاً چنین شده که اگر با فتحه اول استعمال شود، معنای صورت ظاهر و قیافه و هیئت را که با بصر دیده می شود، می رساند و اگر به ضمه خاء استعمال شود، معنای قوا و سجایای اخلاقی را که با بصیرت احساس می شود، افاده می کند.(1)

بنابراین، اخلاق، امری است که در آغاز باید از درون خودِ فرد بجوشد و آن گاه در همه اعمال او _ چه فردی و چه اجتماعی _ نمود پیدا کند، ولی اینکه چه چیزی و چه نیرویی سبب این جوشش درونی شده و فرد را به فضایل اخلاقی، آراسته و از پلیدی های اخلاقی دور می کند، بحثی است که هر یک از مکتب های انسان شناسانه، دیدگاه های متفاوتی درباره آن مطرح کرده اند.(2) آنچه اسلام به عنوان زمینه اصلی آراستگی به اخلاق

ص:76

الهی مطرح می کند، احترام به فطرت پاک انسانی و احساس عزت و کرامت نفس است. به تعبیر استاد مطهری: «تمام اخبار اسلامی [در باب اخلاق] یک فلسفه خاص دارد و اخلاق در اسلام بر محور خودشناسی و احساس کرامت در خود واقعی است و اخلاق اسلامی بر اساس این پایه بنا شده است».(1)

در واقع، همین احساس ارزشمندی و والایی است که انسان را از غلتیدن به وادی شهوت ها و پستی ها باز می دارد و او را به کسب نیکی ها و پاکی ها تشویق می کند. به تعبیر امام علی (ع): «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته؛کسی که نفسش در نظرش کریم و عزیز باشد، آن را با ناپاکی ها و آلودگی ها خوار و حقیر نمی کند».(2)

از سوی دیگر، باید توجه داشت که اصیل ترین و ناب ترین عامل به وجود آورنده احساس بزرگی و کرامت نفس در آدمی، باور استوار به وجود خدای بزرگ و یگانگی ذات حق تعالی است. به عبارت دیگر، درباره اخلاق، فضایلی، حقیقت، اصالت و دوام دارند که از توحید سرچشمه گرفته باشند. توجیه و تبیین این مطلب را مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر آیه های 22 تا 24 سوره یوسف،(3) با بیانی مفصل و مستدل مطرح کرده است که برای پرهیز از طولانی شدن کلام، از بیان همه مقدمات مطرح شده می پرهیزیم و به همین عبارت ایشان بسنده می کنیم:(4) فضایل اخلاقی هم [چه رسد به قوانین اجتماعی

ص:77

و بشری] به تنهایی در تأمین سعادت اجتماع و سوق انسان به سوی صلاح عمل کافی نیست، مگر وقتی که بر اساس توحید تکیه داشته باشد و مردم ایمان داشته باشند به اینکه عالم _ که انسان جزئی از آن است _ آفریدگار و معبودی دارد یکتا و ازلی و سرمدی که هیچ چیز از علم و احاطه او بیرون نیست و قدرتش مقهور هیچ قدرتی نمی شود. خدایی است که همه اشیا را بر کامل ترین نظام آفریده، بدون اینکه به یکی از آنها احتیاجی داشته باشد و به زودی خلایق را به سوی خود بازگردانیده، به حسابشان می رسد. نیکوکاران را به احسانش، پاداش و بدکاران را به بدی شان، کیفر داده، آن را مخلّد در نعمت و این را مخلد در عذاب می کند و این، خود، روشن است که وقتی اخلاق بر چنین عقیده ای اتکا داشته باشد برای آدمیان جز مراقبت رضای خدا همّتی باقی نمی ماند. در آن صورت، تمامی همّ آدمی این می شود که یک یک کارهایش مورد رضای خدا باشد و چنین مردمی از داخل دل هایشان، رادعی به نام «تقوا» دارند که از ارتکاب جرم جلوگیرشان می شود و اگر اخلاق از چنین اعتقادی سرچشمه نگیرد، برای آدمی در کارهای حیاتی اش، هدفی جز تمتع به متاع دنیای فانی و التذاذ به لذایذ حیات مادی باقی نمی ماند. نهایت چیزی که بتواند زندگی او را عادلانه و او را وادار به حفظ قوانین اجتماعی خود کند، این فکر است که اگر من این قوانین را رعایت نکنم و ملزم به آن نباشم، اجتماع من متلاشی گشته و در نتیجه، زندگی خودم هم متلاشی می شود. پس لازم است که من پاره ای از مشتهیاتم را به خاطر حفظ جامعه صرف نظر کنم، تا به پاره

ص:78

دیگر آن نایل شوم که اگر چنین کنم، هم به بعضی از آرزوهایم می رسم و هم اینکه مردم، مادام که زنده ام، مرا مدح و تعریف می کنند و نام من در صفحات تاریخ با خطوطی طلایین باقی می ماند.

امّا مسئله مدح و تعریف مردم البته تا حدی مشوّق هست و لکن تنها در امور مهمی که مردم از آن آگاه می شوند، جریان دارد، برخلاف امور جزئی و شخصی یا امور مهمی که مردم خبردار نشوند و امّا مسئله خطوط طلایی تاریخ و نام نیک، آن هم غالباً در مواردی صورت می گیرد که پای از جان گذشتگی و فداکاری در میان بیاید، مانند کشته شدن در راه وطن و یا بذل مال و صرف وقت در ترفیع مبانی دولت و امثال آن و چنین فداکاری از کسانی سرمی زند که به حیات دیگری ماورای این زندگی معتقد باشند و کسی که چنین اعتقادی ندارد، جز به یک عقیده خرافی، دست به چنین فداکاری نمی زند؛ زیرا با نبود اعتقاد به یک زندگی دیگر، هیچ عاقلی از جان خود نمی گذرد تا بعد از او، نامش را به نیکی یاد کنند؛ چون او بعد از مرگ وجود ندارد تا از آن مدح و ثنا و یا هر نفع دیگری که تصور شود، برخوردار گردد...».(1)

بنابراین، می بینیم که حتی برای رعایت تعهدات اخلاقی و حرفه ای که به عنوان میثاق یا سوگندنامه و چیزهایی از این قبیل در مورد برخی حرفه ها مطرح می شود، باز هم این اعتقاد به توحید است که بالاترین ضمانت اجرا را فراهم می سازد. باید گفت توحید و پی آمد آن؛ یعنی باورداشت اخلاق الهی از

ص:79

دو جنبه دیگر نیز فرد را در اجرای صحیح وظایف و مسئولیت های خویش یاری می کند.

اول اینکه در چنین چارچوبی، کار و فعالیت اجتماعی تنها برای حضور اجتماعی یا به دست آوردن درآمد و گذران زندگی نیست و مفاهیمی همچون تعهد و مسئولیت اجتماعی، مغشوش نبودن، مفید بودن، صداقت و... را هم می توان و باید در آن سراغ گرفت. به عبارت دیگر، یکی از مظاهر اعتقاد و باور به خدای قادر یکتا در عرصه زندگی اجتماعی آدمی، این است که نقش اجتماعی خویش و از جمله کار و کسب خود را در بهترین و صحیح ترین شکل ممکن به انجام برساند و حتی برای به دست آوردن مقدمات آن نیز بسیار بکوشد؛ زیرا در ورای مسئولیت فرد در برابر دیگران، مسئولیت بزرگ او در برابر مالک یکتای جهان است.

پیداست که این موضوع به ویژه در مسئولیت ها و فعالیت هایی که با فکر و روح و سرنوشت انسان ها در ارتباط است، اهمیت بیشتری دارد و انسان موحد در چنین موقعیت هایی یا بیشترین آگاهی و توان مندی را در خود ایجاد می کند یا از پذیرش ورود در آن می پرهیزد.

یکی دیگر از دلایل مؤثر واقع شدن باورداشت اخلاق الهی در اجرای صحیح کارها، به سبب تأثیری است که تقوای الهی در روشن بینی و صفای باطن آدمی دارد؛ زیرا بنابر نص صریح قرآن کریم، تقوای الهی که بالاترین مرتبه خودسازی و سلوک اخلاقی است، سبب هدایت و روشن بینی و درک صحیح از واقعیت ها خواهد بود. برای مثال، خداوند در آیه 29 سوره مبارکه انفال می فرماید که ای اهل ایمان! اگر تقوای الهی را پیشه کنید، خدا به شما

ص:80

فرقان می بخشد. توضیح فرقان این است که به شما دیده بصیرت می دهد تا با نور باطن خود، حق را از باطل تشخیص دهید و راه سعادت و شقاوت و نفع و ضرر دنیوی و اخروی را از هم جدا کنید.

استاد مطهری نیز در این باره می گوید:

یک تجربه در جلو چشم صدها نفر واقع می شود، ولی آیا همه آنها به یک نحو از آن تجربه استفاده می کنند؟ البته نه؛ استفاده هر کدام بستگی دارد به دو چیز. یکی، میزان عقل و علم و هوش و ذکاوت هر کدام از آنها و دیگری، میزان صفا و خلوص نیت و طهارت و پاکی روح آنها. قرآن کریم می فرماید: «کسانی که در راه ما (یعنی راه رسیدن به حقیقت و خیر و سعادت) مجاهده می کنند و از روی صدق گام بردارند، ما روی عنایت و لطف _عمیمی_ که داریم، به هر مستعدی به اندازه استعدادش فیض و رحمت می رسانیم، او را هدایت و راهنمایی می کنیم. ما به او روشنی و بصیرت می دهیم که بهتر ببیند و بهتر درک کند و بهتر قضاوت کند.»(1) در آیه دیگر می فرماید: «آیا آن کس که روحی مرده داشت و ما او را زنده ساختیم و نوری به او دادیم که با آن نور در میان مردم حرکت کند و معاشرت نماید، با آن نور با مردم برخورد کند، با آن نور، روابط اجتماعی خود را با دیگران تحت نظر بگیرد، آیا این چنین آدم روشن با آن کسی که عناد و لجاج و سایر صفات رذیله، او را تیره و تاریک کرده است و در تاریکی گام برمی دارد، در میان شک و حیرت و تردید و اضطراب گرفتار است و راه بیرون شدن را نمی داند، آیا این دو نفر مساوی با یکدیگرند؟(2) این است که بزرگان و پیشوایان دین و اخلاق گفته اند تا انسان

ص:81

روشن بین نباشد، راه سعادت خودش را پیدا نمی کند و تا دودهای آتش حسد و کینه و خودپرستی و تکبر و دیو صفتی و سایر صفات رذیله را از بین نبرد، نورافکن عقلش نمی تواند راه را بر او روشن کند.(1)

با این وصف باید گفت تمسک به تقوا و اخلاق الهی، یگانه راه روشن بینی و هدایت و سعادت است. بنابراین، به دست آوردن آن برای کسانی که به گونه ای در جایگاه تعلیم و تربیت، آموزش و اطلاع رسانی یا هدایت و راهنمایی دیگران هستند، فریضه ای واجب و بسیار ضروری است؛ زیرا کسی که خود در مسیر هدایت نیست، چگونه می تواند هدایتگر دیگران باشد.(2)

پس به طور خلاصه می توان گفت آن گاه که سخن از اخلاق خبرنگاری در یک جامعه اسلامی به میان می آید، امری فراتر از اصول یا میثاق های بین المللی اخلاق حرفه ای منظور نظر است؛ امری که به سبب ریشه داشتن در توحید و وحدانیت ذات حق، همه جنبه های مادی و معنوی این حرفه را دربرمی گیرد و خبرنگار مسلمان را همان گونه که به بالاترین سطح ممکن اخلاق فردی و اجتماعی فرا می خواند، به رعایت اصول حرفه ای و به دست آوردن تخصص کافی هم ملزم می سازد.(3) بر این اساس، خبرنگار مسلمان باید پیش از هر چیز

ص:82

به این باور دست یابد که حرفه او نقش مهمی در آگاه کردن مردم، تکمیل اطلاعات، شکل دهی و جهت دهی به دیدگاه های آنها دارد و این باور را در تمام مراحل کار خود در نظر بگیرد. از سویی، او باید بکوشد تا به برداشتی جامع و صحیح از نظام هستی و نقش و موقعیت انسان در این جهان دست یابد تا وظیفه اطلاع رسانی و آگاهی دهی به مردم را در همان چارچوب به انجام برساند و به این وسیله، افراد را در اجرای وظایف واقعی خود و رویارویی صحیح و مناسب با مشکلاتی که بر سر راه خود می بینند، یاری رساند؛(1) چون کسی که عالم به زمان خویش باشد، دچار شبهه و تردید

ص:83

به این باور دست یابد که حرفه او نقش مهمی در آگاه کردن مردم، تکمیل اطلاعات، شکل دهی و جهت دهی به دیدگاه های آنها دارد و این باور را در تمام مراحل کار خود در نظر بگیرد. از سویی، او باید بکوشد تا به برداشتی جامع و صحیح از نظام هستی و نقش و موقعیت انسان در این جهان دست یابد تا وظیفه اطلاع رسانی و آگاهی دهی به مردم را در همان چارچوب به انجام برساند و به این وسیله، افراد را در اجرای وظایف واقعی خود و رویارویی صحیح و مناسب با مشکلاتی که بر سر راه خود می بینند، یاری رساند؛(1) چون کسی که عالم به زمان خویش باشد، دچار شبهه و تردید

ص:84

نمی گردد.(1) به ویژه اینکه در حال حاضر، مسلمانان با مناسبات پیچیده جهانی و دشواری های بسیاری روبه رو هستند و یکی از مهم ترین مشکلاتِ موجود این است که خبرگزاری های بزرگ استکباری، تلاش فراوانی برای منحرف کردن افکار عمومی و هدایت آن در مسیر منافع خود به کار بسته اند. به این ترتیب، وظیفه سنگین دیگری نیز متوجه رسانه های اسلامی و در پی آن، خبرنگار مسلمان است که باید با تلاش فراوان برای اعتمادسازی نزد مخاطب، از مراجعه او به رسانه های بیگانه _ که نتیجه ای جز تحقق اهداف استکباری در پی ندارد _ جلوگیری کنند. در مباحث آینده، به عوامل بی اعتمادی اشاره خواهد شد.

موضوع دیگری که خبرنگار مسلمان به طور جدی باید به آن توجه کند، دست یابی حقیقی و به دور از ظاهرسازی و ریا، به فضایل اخلاقی است؛ زیرا وقتی هدف اصلی رسانه ها در یک جامعه اسلامی، ترغیب و آموزش مردم به سوی خیر و خوبی است، از خبرنگار مسلمان انتظار می رود تا پیش از آنکه دیگران را به نیکی فرا بخواند، خود، بدین وظیفه عمل کند.(2) به این ترتیب،

ص:85

خبرنگار مسلمان باید به نیکوترین نیت دست یافته باشد و با قصد قربت به حق و توانی که شک در آن راه نیافته باشد، به بهترین شکل عمل کند و با عاقبت اندیشی، به اصلاح خود بپردازد.(1) در این صورت است که تمام ویژگی هایی که برای خبرنگار مسلمان به عنوان وظیفه اخلاقی یا فضیلت انسانی مطرح می شود، مجال ظهور می یابد.

ص:86

وظیفه دیگر خبرنگار مسلمان نیز همان گونه که پیش تر به آن اشاره شد، کوشش در به دست آوردن تخصص حرفه ای در بالاترین سطح خود و آشنایی با مباحث نظری درباره آن است. بی شک، این تلاش، به افزایش کارآیی و بهبود کیفیت فعالیت های او می انجامد و بهترین ضامن تحقق آن نیز _ چنان که گذشت _ باورداشت اخلاق الهی و اسلامی است.

ویژگی های اخلاقی خبرنگار مسلمان(اصول اخلاقی حرفه خبرنگاری)

همان گونه که گفتیم، باور به خدای بزرگ و اعتقاد به یگانگی ذات بی همتای او، سرچشمه همه خوبی های اخلاقی است. خبرنگار مسلمان از زلال این موهبت و معرفت و آثار و برکات آن بهره مند می شود. او به عنوان کسی که بخش مهمی از نیازهای اطلاعاتی مردم را _ که نقش به سزایی در جهت گیری ها و قضاوت های آنها دارد _ تأمین می کند، خود را متعهد و ملزم به رعایت مصالح و منافع واقعی آنان خواهد دانست. پس برای شناخت و درک صحیح این مصالح و منافع، نهایت تلاش خود را به کار خواهد بست. باید گفت این، خود، مهم ترین بخش از وظایف اخلاقی خبرنگار مسلمان است که در کنار افزایش آگاهی ها، نیازمند یاری گرفتن از پروردگار است. شاید هیچ کس در ضرورت رعایت مواردی که به عنوان ویژگی های اخلاقی خبرنگار مسلمان _ و به تعبیر دیگر، صفات و بایسته های خبر از دید یک خبرنگار مسلمان _ بر خواهیم شمرد، تردیدی به خود راه ندهد، ولی بعید نیست که بسیاری از افراد، در تشخیص مصداق های آنها دچار تردید، انحراف یا خدای نخواسته جهل مرکب شوند. بنابراین، شایسته است که تأکید کنیم خبرنگار مسلمان نباید در این باره، یاری خواستن از پروردگار و همچنین آماده کردن

ص:87

خود برای بهره مندی از این مدد الهی را فراموش کند. اکنون چند ویژگی مهم خبرنگار مسلمان را برمی شماریم:

است که هر فرد و گروه، به ویژه نهادهای ارتباطات اجتماعی همچون مطبوعات، رادیو و تلویزیون مسئولیت دارند تا در مجموع، افراد جامعه را برای پذیرش اصول اسلامی و عمل بدان آماده سازند.(1) به طور کلی، رسانه های جمعی باید مسئولیت نگهبانی جامعه را به دوش بگیرند و با هوشیاری، اطلاعات لازم را درباره معروف (یعنی آنچه با معیارهای جامعه اسلامی سازگار است) ارائه و از آن حمایت کنند و منکر را (یعنی آنچه را با معیارهای جامعه اسلامی مغایر است) مشخص سازند و با آن مخالفت ورزند.

رسانه های جمعی همچنین باید به ایجاد و توسعه درون ساز و استفاده از عرصه های مناسب مشروعیت اقدام کنند؛ یعنی مشخص شود رسانه های جمعی چه مطالبی را کی و چگونه پوشش دهند و با در نظر داشت شرایط فرهنگ اسلامی و در صورت لزوم، به چه چیزهایی توجه نکنند. به این ترتیب، رسانه های اسلامی، ترغیب کننده خیر و خوبی و بازدارنده شر و بدی هستند. رسانه های اسلامی از این جهت، با رسانه های مدرن تفاوت دارند. از نظر رسانه های اسلامی، اخبار؛ یعنی صلح، ثبات و تداوم، نه برخورد، اختلاف و بی نظمی.(2)

باشند و هرگز افسانه سازی و خیال پردازی در آن راه نداشته باشد. به این ترتیب، عینی و واقعی بودن رویدادها، مهم ترین اصل تهیه اخبار است و این اصل، ایجاب می کند که خبرنگار، هیچ گاه در ماهیت واقعه ای که گزارش می کند، کوچک ترین دخل و تصرفی نداشته باشد و با کمال بی غرضی و بی طرفی، واقعیت را بیان کند. بهترین سرمشق عینی بودن اخبار، رعایت این دستور است: «هر چیز را آن طور که هست، بنگرید و کوشش کنید آن را همان طور که دیده اید، بیان کنید».(1)

ارزش حقیقت گویی اخبار، در نظریه فرهنگی اسلامی، آن قدر برجسته است که به مسئله منش، کفایت، استحکام شخصیت خبرنگاران و منابع آنها در جمع آوری اخبار و فرآیندهای گزارشگری اهمیتی حیاتی می بخشد.(2)

ارزش راستگویی در کار اطلاع رسانی از آن روست که اطمینان را در جان های مردم می کارد. راستگویی، ارتباطی عمیق میان اسلام، به مثابه سمت و سوی حرکت اطلاع رسانی و مردمی که از حرکت آگاه می شوند و آن را امانت دار مصالح در زندگی حال و آینده خود می یابند، ایجاد می کند.(3) البته در بحث از

ص:90

صداقت و راستگویی، به عنوان یکی از مهم ترین ویژگی های اطلاع رسانی اسلامی یا خبرنگار مسلمان، توجه به چند نکته ضروری است:

1. با وجود اینکه بر اساس راهبردهای عملی اسلام، باید راستگویی در نقل خبر رعایت شود، لزومی ندارد که هر خبر صحیح و منطبق با واقعیت نیز پخش شود. به عبارت دیگر، عمل به صدق خبر، با رعایت دیگر ارزش های خبری و ملاحظاتی مانند مصالح عمومی، صورت خواهد گرفت.(1) بر این اساس، یک خبرنگار مسلمان، زمانی ملزم به گفتن حقیقت است که گفتن حقیقت در چارچوب قرآن و سنت باشد و به آرامش و امنیت جامعه و کشور اسلامی صدمه ای نزند.(2)

ص:91

2. نکته مهم دیگر اینکه باید توجه داشت گاهی میان سرعت و صحت خبر، تعارض ایجاد می شود؛ زیرا خبرنگاران، بیشتر برای تهیه فوری خبر و انتقال آن به مرکز خبرگزاری یا روزنامه خود، با سرعت فراوان کار می کنند و در نتیجه، امکان تحقیق درباره صحت خبر را از دست می دهند. به همین سبب، گاهی ناچار می شوند آنها را تکذیب کنند، ولی تردیدی نیست که هیچ خبرنگاری نمی تواند به بهانه سرعت کار، از دقت در آن بپرهیزد و اخبار نادرست تهیه کند؛ چون صحت خبر همیشه بر سرعت آن مقدم است. برای تأمین این منظور، خبرنگار باید بکوشد در کنار تهیه فوری خبر، دقت و احتیاط را نیز از یاد نبرد و پس از اطمینان یافتن نسبت به صحت خبر، برای انتقال یا انتشار آن اقدام کند. البته در مواردی که خبرنگار نمی تواند به درستی خبر یقین

ص:92

2. نکته مهم دیگر اینکه باید توجه داشت گاهی میان سرعت و صحت خبر، تعارض ایجاد می شود؛ زیرا خبرنگاران، بیشتر برای تهیه فوری خبر و انتقال آن به مرکز خبرگزاری یا روزنامه خود، با سرعت فراوان کار می کنند و در نتیجه، امکان تحقیق درباره صحت خبر را از دست می دهند. به همین سبب، گاهی ناچار می شوند آنها را تکذیب کنند، ولی تردیدی نیست که هیچ خبرنگاری نمی تواند به بهانه سرعت کار، از دقت در آن بپرهیزد و اخبار نادرست تهیه کند؛ چون صحت خبر همیشه بر سرعت آن مقدم است. برای تأمین این منظور، خبرنگار باید بکوشد در کنار تهیه فوری خبر، دقت و احتیاط را نیز از یاد نبرد و پس از اطمینان یافتن نسبت به صحت خبر، برای انتقال یا انتشار آن اقدام کند. البته در مواردی که خبرنگار نمی تواند به درستی خبر یقین

ص:93

کند، موظف است خبر را با قید احتیاط بفرستد.(1)

3. موضوع دیگری که به ویژه باید مورد توجه خبرنگاران جوان و تازه کار قرار گیرد، پرهیز از اعمال سلیقه های شخصی در توصیف و تنظیم خبر است؛ زیرا گاهی برخی خبرنگاران جوان، قسمت های نادانسته یک حادثه یا رویداد را با حدس های خود، بدون اطلاع کامل پر می کنند و چنان به اطلاعات فرضی خود متکی هستند که حتی از نادرستی خبر، بی اطلاع می مانند. خبرنگاران جوان گاهی نیز از خود چاشنی های غیرواقعی و تخیلی به واقعه می افزایند تا به اصطلاح، خبرِ هیجان انگیز تهیه کنند، ولی باید توجه داشت که گرچه ممکن است اطلاعات فرضی یا چاشنی های خبری، واقعه ای را جالب تر جلوه گر کند، ولی اهمیت خبر در درجه نخست به صحت آن بستگی دارد و نه به جالب بودن آن؛ در صورتی که جالب بودن، مهم تر از درستی خبر بود، خوانندگان، شنوندگان و بینندگان، دیگر نیازی به رسانه ها نداشتند و با مطالعه آثار نویسندگان بزرگ داستان های تخیلی و رمان های اجتماعی، بهتر و زودتر از مراجعه به روزنامه، رادیو و تلویزیون، عطش خود را برطرف می کردند.(2)

به سبب حساسیت بالای مخاطب نسبت به درستی خبر، رسانه های خبری، گزارش های خبرنگاران را پیش از انتشار بررسی می کنند تا اشتباه های احتمالی آنها تصحیح شود و مطالب عینی و حقیقی به اطلاع خوانندگان برسد. بدیهی است که خبرنگاران شایسته و باتجربه، هنگام دریافت خبرها، به درستی

ص:94

اطلاعات دریافتی، توجه کامل دارند و می کوشند چیزی برخلاف واقعیت ننویسند. با این حال، در برخی موارد، با تمام کوشش های خبرنگاران برای تهیه اخبار درست، به سبب کم اطلاعی خبردهندگان یا خطاهای گویندگان و عوامل دیگر، ممکن است اصالت اخبار حفظ نشود. پس برای رفع هر گونه اشتباه، کنترل و ارزیابی تمام اخبار، پیش از انتشار ضروری است.(1)

مفیدی در اختیار داشته باشد، حق ندارد آن را کتمان کند و نزد خود نگه دارد. برای مثال، از نبی اکرم (ص) نقل شده است: «کسی که علم سودمندی را کتمان کند، در روز قیامت، خدای تبارک و تعالی، لجامی از آتش بر صورت و دهان او خواهد زد».(1)

حتی شاید بتوان از آیه هایی از قرآن کریم که در این باره نازل شده،(2) در این بحث بهره گرفت که البته تشخیص آن بر عهده اهل فن خواهد بود.

قرآن کریم، آشکارا به نهی آنها پرداخته است.(1)

انصاف، به خبرنگار مسلمان اجازه نمی دهد که با اتهام های دروغین، حتی با دشمن روبه رو شود و به طور کلی، دوستی ها و دشمنی های فردی و گروهی را مبنای حقیقت و واقعیت قرار دهد. به عبارت دیگر، موضع گیری خبرنگار یا بنگاه خبری درباره خبر باید بر اساس حق باشد؛ یعنی موضعی که ثابت، زوال ناپذیر و استوار است. این نوع جهت گیری در عرصه تحلیل اخبار، بالاتر از موضع بی طرفی و ارائه نظریه های بی طرفانه در تحلیل خبر است.(2)

ص:97

قرآن کریم نیز بر اهمیت عدالت و حرکت بر مدار حق و حقیقت تأکید می کند: «مبادا زشت کاری و عداوت گروهی از مردم سبب شود که شما از راه عدالت خارج شوید. پس به عدالت رفتار کنید که این روش به تقوای الهی نزدیک تر است... .»(1) به این ترتیب، قرآن کریم حتی زشت کاری دیگران را هم مجوز بی عدالتی نمی داند و دستور می دهد که در همه حال بر اساس عدالت رفتار کنید؛ زیرا چنین رفتاری به تقوا نزدیک تر است. پیداست که رعایت عدالت و به تعبیر دیگر، حرکت بر مدار حق در مقام یک خبرنگار، کار چندان ساده ای هم نیست؛ زیرا تشخیص موارد و مصداق های آن دشوار است و ممکن است پافشاری بر آن، پی آمدهایی برای خبرگو داشته و حتی مستلزم چشم پوشی از برخی منافع و مزایا باشد. اینجاست که باز هم تقوا و خودسازی به کمک فرد می آید و او را در تشخیص مصداق های عدالت یاری می رساند. از سویی نیز او را در این مسیر، ثابت قدم می سازد.

خبرنگار مسلمان به حکم وظیفه دینی و اجتماعی خود باید مروّج خوبی ها باشد و به انتشار خبرهای سودمند برای مردم بپردازد. افزون بر این، حتی اگر انتشار کلیت و اصل یک خبر، بنا به دلایلی ضرورت پیدا کند، ولی طرح جزئیات آن سودی دربرنداشته، بلکه حتی نوعی بدآموزی به همراه داشته باشد، باز هم باید از انتشار آن پرهیز کرد.

قرآن کریم نیز در شیوه خبررسانی خود، سوددهی برای مخاطب را در نظر گرفته است و در نقل رویدادها با آنکه بر واقع گویی تأکید دارد، به بیان همه جزئیات نمی پردازد؛ جزئیاتی که شاید برای برخی افراد ضعیف و کم ظرفیت، باعث گمراهی و انحراف شود. قرآن در این باره می فرماید: «همانا در وقایعی که نقل می کنیم، عبرت هایی وجود دارد»؛(1) یعنی به جهت همین عبرت هاست که این داستان ها را مطرح کرده ایم و منظور دیگری نداریم.

قرآن کریم با پخش اخبار زشت و ناپسندی که افراد ضعیف را به آلودگی می کشاند، مخالف است و درباره کسانی که اشاعه فحشا میان مؤمنان را دوست دارند، با بیان بسیار تند و کوبنده ای می فرماید: «آنان که دوست دارند عمل زشتی میان مؤمنان شایع شود، در دنیا و آخرت، عذاب دردناکی در انتظارشان خواهد بود.»(2) در این آیه، رواج فحشا در میان مردم که رواج کلامی را هم شامل می شود، به قدری ناپسند تلقی شده که به انجام دهنده آن عذاب دنیا و آخرت وعده داده شده است. از این آیه و از اینکه در آیه های گزارش اخبار

ص:99

گذشتگان، جزئیات مفسده انگیز بیان نمی شود، درمی یابیم که هدف اینها حفظ سلامت اخلاقی انسان است که رسیدن به کمال روحی و فکری را در پی دارد.(1)

مصالح عمومی و مصالح حکومت یا دولتمردان، قابل توجه است؛ زیرا در بررسی روابط میان مردم و دولت ها، به ویژه در کشورهای جهان سوم، فراوان دیده می شود که به بهانه حمایت از نظام و منافع ملی، منافع مردم قربانی یک گروه می شود و در مقابل، گاهی با ساده انگاری تصور می شود که برای حفظ منافع مردم، باید همه جریان های مربوط به دولت و حکومت را در همان لحظه وقوع آشکار کرد و در اختیار همگان قرار داد.

بنابراین، می بینیم که مصالح عمومی، مفهوم چندان ساده ای هم نیست که به راحتی بتوان مصداق های آن را تشخیص داد. اگر خبرنگار، آگاهی، تعهد، شجاعت و وارستگی کافی نداشته باشد، شاید عملی را انجام دهد که به سود مصالح عمومی می داند، ولی آن کار نتیجه معکوس بدهد؛ زیرا این علم و آگاهی است که او را در درک صحیح موضوع یاری می کند و تعهد است که مسئولیت او را در قبال مردم، همواره به یادش می آورد. شجاعت، او را از نگرانی در قبال پی آمدهای انجام وظیفه می رهاند و دست آخر و از همه مهم تر، وارستگی و تقوای الهی، به علم و تعهد و شجاعت او استحکام می بخشد.

گاه تیتر آرامش بخش و امیدزاست و گاه اضطراب آور و مأیوس کننده.(1) وظیفه یک خبرنگار مسلمان و متعهد این است که همواره در پی آرامش بخشی و امیدزایی باشد و هرگز برای جلب توجه بیشتر مخاطب از آن عدول نکند؛ زیرا امید و آرامش، زمینه اصلی هرگونه خیر و پیشرفت برای فرد و جامعه است. در مقابل، ناامیدی و اضطراب، زمینه ساز هرگونه زشتی، بدی و شکست خواهد بود. از روایت های معصومین نیز می توان همین مضمون ها را دریافت. به عنوان نمونه، نبی اکرم (ص)، امید و آرزو را از مصداق های رحمت و انگیزه اصلی هر فعالیت معرفی می کند و می فرماید: «امید و آرزو، برای امت من رحمت است و اگر امید و آرزویی وجود نداشت، نه مادری به فرزندش شیر

ص:102

می داد و نه باغبانی درختی غرس می کرد.»(1) امیرالمؤمنین علی (ع) نیز نا امیدی را بزرگ ترین بلا و مصیبت می خواند: «اَعظَمُ الْبَلاءِ اِنْقِطاعُ الرَّجاءِ».(2)

پیداست که برخی رخدادها اصولاً ناراحت کننده و آزار دهنده هستند؛ چون با سرنوشت مردم ارتباط دارد و نمی توان مردم را از آنها آگاه نکرد. موارد زیادی هم درباره ضعف عملکرد دولت و حکومت پیش می آید که وظیفه خبرنگاری ایجاب می کند نسبت به آنها بی تفاوت نباشد و با چاپلوسی بر آنها سرپوش نگذارد. با این حال، اجرای این وظیفه، هیچ منافاتی با وظیفه آرامش بخشی و امیدزایی ندارد؛ زیرا همان گونه که اشاره شد، این مطلب، به شیوه و تنظیم یک خبر یا گزارش خبری مربوط است که می تواند امیدزا یا یأس آور باشد.

ولی نباید فراموش کرد که مقاله نویسی یا تفسیرنویسی(1) غیر از خبرنویسی است که تنها به بیان چگونگی رویداد بسنده می کند.

باید توجه کرد که اصل بی طرفی در روزنامه نگاری غربی، به عنوان بی طرفی ارزشی تلقی می شود، در حالی که روزنامه نگاری [خبرنگاری] در یک جامعه اسلامی، به دلیل جایگاه والای ارزش ها در فلسفه اسلامی، نمی تواند روزنامه نگاری از نوع بی طرفی ارزشی باشد. آنچه نامشخص می ماند این است که چنین روزنامه نگاری باید به کدام ارزش ها بیشتر وابسته باشد و چگونه می توان آن وابستگی را با ویژگی های این حرفه، آن هم در آغاز قرن بیست و یکم که تحولات مهمی در بخش سخت افزاری رسانه ها مطرح است، منطبق یا عملی کرد.(2) اینجاست که بار دیگر، خودساختگی و باور داشتن خبرنگار مسلمان به ویژه آشنایی دقیق و عالمانه او با ارزش های انسانی و

ص:104

اسلامی، اهمیت خود را به خوبی نشان می دهد و به خبرنگار مسلمان کمک می کند که نه به بهانه واقع نمایی و بی طرفی به ورطه بی توجهی به ارزش ها بیفتد و نه به بهانه پاسداری از ارزش ها، اصل بی طرفی را زیر پا بگذارد.

منفی بسنده نکند، بلکه به عنصر مثبت بیندیشد، به گونه ای که دوستی و راستی را برانگیزد، مانند کاربرد واژه «احسن» که به این معنی است که واژه انتخابی باید بهترین واژه باشد.(1)

باید توجه داشت رعایت ادب و احترام در رفتار و گفتار و به طور کلی در تمام حرکات و سکنات، از سفارش های اسلامی است و در قرآن کریم و احادیث معصومان (ع)، آثار فراوانی برای آن در جنبه های فردی و اجتماعی به چشم می خورد. برای مثال، در قرآن آمده است که حضرت موسی (ع) و برادرش هنگام ابلاغ پیام الهی به فرعون، مأمور شدند که از کلمه ها و جمله های نرم و مؤدبانه استفاده کنند؛ زیرا این شیوه می تواند در هدایت او تأثیر داشته باشد. (طه: 44) قرآن سفارش می کند که حتی با غیر مؤمنان هم مؤدبانه صحبت کنید

ص:106

و آنها را دشنام ندهید؛ زیرا چه بسا آنان با نادانی خود، خدا را دشنام دهند. (انعام: 108) چنانکه می بینیم، این سفارش قرآن در مؤدبانه سخن گفتن با غیرمؤمنان، به سبب در نظر گرفتن واکنش احتمالی مخاطبان است؛ یعنی پیام همراه با درشتی و خشونت، سبب واکنش غیر منطقی و ناپسند مخاطب می شود و عمل برقراری ارتباط و تأثیرگذاری را مختل می کند.(1)

بنابراین، خبرنگار مسلمان، هم به حکم وظیفه فردی و هم به حکم وظیفه اجتماعی و تبلیغی خود، باید در گزینش واژه ها و جمله ها و عبارت ها، دقت بسیاری داشته باشد و ادب و احترام را در همه حال، مبنای کار خویش قرار دهد.

غیرعادلانه و بدون دلیل دیگران، نهایت وسواس را به خرج دهد؛(1) چه اینکه طرح مواردی از این قبیل، از طریق رسانه های خبری، معمولاً شکل گسترده ای می یابد و چه بسا که موقعیت فرد را به طور کلی به خطر اندازد. گاهی حتی حقی که معمولاً قانون، برای پاسخ گویی و انتشار آن به وسیله همان رسانه در نظر گرفته، بی اثر خواهد بود. افزون بر این، شاید بتوان پا را از این هم فراتر گذاشت و مدعی شد که رسانه اسلامی حتی وظیفه دارد چنانچه کسی به طور ناعادلانه و غیرمنصفانه متهم می شود، امکانات خود را در اختیار او بگذارد تا او بتواند خود را از اتهام برهاند، حتی اگر خودِ رسانه هیچ نقشی در انتشار آن نداشته باشد.(2)

خود جای می دهد. این زمینه، سبب می شود که خبرنگار یا تنظیم کننده خبر، بسیاری از نکات مثبت و منفی مورد نظر خود را به گونه ای غیرمستقیم در ذهن مخاطب جا دهد. حال ممکن است این نکات دربردارنده تحقیر، توهین و تمسخر، ضایع کردن شأن و اعتبار اجتماعی افراد و مواردی از این دست باشد.

تلقین و تحمیل دیدگاه های مورد نظر حکومت در ذهن و روح مردمند، ولی از نظر یک رسانه دینی یا یک خبرنگار مسلمان، مردم، نیاز و در پی آن حق دارند تا از دانش و آموزش، بدون وجود فشار و اجبار، فریب، دروغ، دست کاری، ارعاب یا موارد بدتر از اینها بهره مند شوند. نبی اکرم (ص)نیز مجاز نبود که برای رسیدن به اهداف تبلیغی و آموزشی متعالی و الهی از اجبار استفاده کند.(1) خداوند در قرآن، با استفاده از منطق و استدلال با مردم سخن می گوید. برای مثال، استفاده بسیار از مشتقات واژه «بیّنه» را که در موارد گوناگون به معنی اثبات، تشریح کردن و روشن کردن است، می توان بیان کرد.(2)

بنابراین، خبرنگار مسلمان باید توجه داشته باشد ابزاری در اختیار دارد که این ابزار همان گونه که می تواند وسیله ای برای افزایش آگاهی واقعی و آموزش مردم باشد، ممکن است وسیله ای برای القای یک دیدگاه ناصواب یا انحراف آنها از واقعیت های اجتماعی و تلقین یک امر دروغین و غیرحقیقی باشد. حال او نه تنها وظیفه دارد این وسیله را هرگز در راه دوم به کار نبرد، بلکه حتی برای ترویج و تثبیت اندیشه های صحیح و دیدگاه های درست هم از روش

ص:110

تحمیل و تلقین پرهیز کند.

فرموده است: «اختلاف امتی رحمة»(1) و اختلاف را رحمت برای جامعه اسلامی قلمداد کرده است، بتوان همین معنا را استفاده کرد.

به گونه ای که در بردارنده توهین و تحقیر افراد، گروه ها و یا صنف ها باشد؛ بی توجهی و ساده انگاشتن احتمال تشویش اذهان عمومی در اثر انتشار برخی اخبارِ هرچند پرجاذبه و... از مواردی است که خبرنگار باید از آنهابه دور بماند. بنابراین باید تأکید کرد که پرهیز از بدآموزی مورد نظر در اینجا، شامل همه مراحل کار اطلاع رسانی است و گرنه شاید انتشار اخبار که از نظر محتوا بدآموزی دارند، بسیار اندک و در جامعه اسلامی، نزدیک به صفر است.

در پایان این بخش باید بگوییم ویژگی های گوناگون دیگری را هم می توان برای خبرنگار مسلمان بیان کرد. همان گونه که می توان تمام این ویژگی ها را در همان عنوان نخست؛ یعنی احساس مسئولیت اجتماعی جا داد. بنابراین، مواردی که در بالا به آنها اشاره شد، تنها به منظور یادآوری مهم ترین و مؤثرترین ویژگی های یک خبرنگار مسلمان، مطرح شده است.

ص:113

ولی فرهنگ تصویری، عام و جهانی است و همه می توانند در معرض آن قرار گیرند. این فرهنگ می تواند نظام های ارزشی را از شکل نابشان خارج کند و در تقابل با یکدیگر قرار دهد. در نهایت نیز نظام ارزشی جامعه را درهم بریزد».(1)

فرهنگ مکتوب بر صنعت های گوناگون لفظی (مجاز، استعاره، تشبیه، ایهام و...) تکیه بسیار دارد و از این نظر چندان روشن نیست. این صراحت نداشتن، در آثار ادبی و به ویژه شعر افزایش می یابد و همین ابهام، از دایره نفوذ و پوشش مستقیم آنها می کاهد. نمادپردازی نیز پیشه عموم نویسندگان بوده است، ولی صنایع بدیعی و تکنیک های به کار گرفته شده در رسانه های تصویری، همه در خدمت باورپذیری و روشن سازی بیشتر هستند. آن گاه که نوبت به نمایش نابهنجاری های جاری در متن جامعه می رسد، این صراحت می تواند سبب خدشه دار شدن باورهای ارزشی افراد شود.(2)

تفاوت بنیادی دیگر میان رسانه های نوشتاری و رسانه های الکترونیک این است که رسانه های تصویری، کمتر نیازمند تلاش مخاطب برای درک آن هستند و تماشاگر خود را همواره منفعل می خواهند (یا منفعل می دانند). باید گفت برخی فیلم های مستند جدی، فیلم های سینمایی تأمل برانگیز و مصاحبه های فعال و عمیق، از این قاعده مستثنا هستند (البته آنها نیز با بسیاری از نظام های اخلاقی هم خوانی ندارند)، ولی حجم آنها بسیار اندک است و برنامه های «منفعل خواه» بیشترند. حتی بیشتر برنامه های آموزشی رسانه ها،

ص:115

فعالیت زیادی از مخاطب نمی خواهند. فرهنگ مکتوب از این نظر، درست در برابر فرهنگ رسانه های تصویری قرار دارد؛ زیرا بیشتر آثار مکتوب، نیاز به مشارکت دارند... .

اخلاقیون، به این سبب با رسانه های تصویری و کارکرد تفنن آمیز آنها مشکل دارند که این رسانه ها، مردم را به انفعال عادت می دهند و جماعت منفعل، به راحتی، هرگونه خلق و خو را می پذیرند.(1)

پیداست که با این موارد می توان تمام وظایف و کارکردهای رسانه را بررسی کرد. چه بسا در مقیاس جهانی، «اخبار و گزارش های خبری» به میزان کمتری، ویژگی های «تولیدات و خدمات رسانه ای» و «تفریحات و سرگرمی ها» را داشته باشند؛(2) زیرا در بررسی عمومی رسانه های گروهی موجود در سطح جهان، مباحث و مسائل و نگرانی های اخلاقی، به طور کلی بیشتر در دو زمینه «خدمات و تولیدات» و «تفریحات و سرگرمی ها» به وجود آمده است. مسائل اخلاقی مربوط به اخبار و گزارش های خبری در محدوده ای کوچک تر با عنوان هایی مانند: امپریالیسم خبری، انحصار رسانه ها و قدرت مداری و...، مطرح می شود.(3)

ص:116

با این وجود، باید اعتراف کرد که در بررسی صدا و سیمای جمهوری اسلامی، موضوع تا حدودی متفاوت است. به این معنا که نه تنها نمی توان موضوع اخلاق در بخش اخبار و گزارش های خبری را در این رسانه، از دو بخش دیگر؛ یعنی «تولیدات و خدمات» و «تفریحات و سرگرمی ها» کم اهمیت تر پنداشت، بلکه چه بسا باید بیشتر به آنها توجه کرد؛ زیرا از یک سو، اصولاً بسیاری از دغدغه های جدی درباره مسائل اخلاقی در تولیدات رادیو تلویزیونی و برنامه های سرگرم کننده و تفریحی رسانه های الکترونیک، جایی ندارند. مثلاً امور جنسی، خشونت و انحراف های کلامی بسیار کم رنگ و غیرمستقیم نمایش داده می شوند. از سوی دیگر، صدا و سیما مهم ترین منبع کسب خبر برای بیشتر مردم کشور به شمار می آید و قدرت تأثیرگذاری فراوانی بر آنها دارد.

نکته دیگری که درباره صدا و سیما قابل توجه است و حتی در مقایسه با دو عامل گفته شده، نقش بیشتری در اهمیت یافتن اخلاق خبرنگاری در این رسانه ملی ایفا می کند، موقعیت ویژه و انحصاری آن است، به گونه ای که تمام سطوح اخلاق خبرنگاری را دربرمی گیرد.

اخلاق خبرنگاری را نمی توان و نباید امری شخصی و در محدوده تربیت و رفتارِ شخصِ خبرنگار تلقی کرد؛ زیرا این سطح از اخلاق، تنها بخشی از نیازها را پاسخ می دهد و با وجود اهمیتی که دارد، شاید کمترین بخش را تشکیل دهد. بخش مهم ترِ تحقق اخلاق خبرنگاری، به وسیله مدیران رسانه ها و ساز و کارهایی که مبتنی بر اهداف و برنامه های خود طراحی کرده اند، رقم می خورد. به عبارت دیگر، این سیاست های کلی یک رسانه خبری است که چارچوب

ص:117

فعالیت خبرنگارانِ خود را روشن می کند. می بینیم که این رسانه چنان اصراری بر پی گیری خط مشی خود دارد که وجود خبرنگاران مستقلی را که خارج از محدوده تعیین شده عمل کنند، برنمی تابد. بنابراین، از ادامه فعالیت آنها به شکل های گوناگون جلوگیری می کند. البته مسئله به همین جا پایان نمی پذیرد، بلکه تحقق واقعی و بنیادین  اخلاق خبرنگاری را باید در سطحی بالاتر جست وجو کرد و آن، سطح فرهنگ و اجتماعی جامعه است؛ یعنی همان منبعی که اصولاً معرف و مبیّن خوبی ها و بدی ها و ارزش ها و ضد ارزش هاست؛ جایگاهی که مشخص می کند استحکام شالوده های فرهنگی جامعه با چه رفتارها و هنجارهایی تضمین و تداوم می یابد.(1)

حال اگر به موقعیت ویژه و انحصاری صدا و سیمای جمهوری اسلامی توجه کنیم، درمی یابیم که این رسانه، در هر سه سطح، نقشی بی نظیر و انکار ناشدنی دارد؛ زیرا با بیشترین حجم ورودی و خروجی اخبار روبه روست و

ص:118

چون در نوع خود بی نظیر است، در پی آن، بیشترین جمعیت خبرنگاری کشور (و مشاغل وابسته) را در اختیار دارد. به همین سبب باید سرمایه گذاری برای تربیت حرفه ای و اخلاقی آنان را مقرون به صرفه پنداشت و در این مورد، به شکلی ویژه تلاش کرد.

صدا و سیما خواه ناخواه به عنوان یکی از جدی ترین مظاهر حکومت اسلامی به شمار می آید و به سبب موقعیت و ماهیت تبلیغی خود، انتظار می رود که در تمام زمینه ها، پیشرو رعایت حدود الهی و آداب دینی و اخلاق اسلامی باشد. به تعبیر حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، صدا و سیما، _باید یک دانشگاه باشد_. صداو سیما، موقعیت ویژه ای در ساختار حکومتی دارد. از سوی دیگر با ارکان نظام به ویژه بخش های فرهنگی و اجتماعی در ارتباط مستقیم، مؤثر و مستمری است. پس نقش مهمی در برنامه ریزی های فرهنگی و اجتماعی کشور خواهد داشت، به گونه ای که مهم ترین عامل فرهنگ سازی به شمار می رود.

با این وصف، شاید بتوان ادعا کرد که تحقق کامل اخلاق خبرنگاری در سطح ملی، جز با پیش گامی و جدیت صدا و سیما امکان پذیر نیست. افزون بر این، باید توجه داشت که موقعیت انحصاری و ویژه صدا و سیما، سیاست های خبری آن را با ضرورت ها و بایسته های مهمی روبه رو می کند که مهم ترین آنها چنین است:

راهنمایی هستند که بنیان قواعد اخلاقی را درباره رسانه ها در چارچوب اسلامی شکل می دهند.(1) صدا و سیمای جمهوری اسلامی به عنوان مصداق برجسته و از جهاتی منحصر به فرد رسانه اسلامی باید آثار و لوازم این مفاهیم اصولی را در همه ارکان و اجزای فعالیت خود، جاری گرداند، به گونه ای که بر مدار تقویت این اصول حرکت کند و کمترین انحراف از آن را برنتابد. پرفسور _حمید مولانا _در تبیین این اصول و چگونگی تأثیرشان بر سیاست های رسانه های اسلامی می گوید:

اولین و اساسی ترین جهان بینی درباره بشر و هستی در اسلام، نظریه توحید است که طبق آن، محتوای تبلیغ نباید در جهت خلق و دوام بت های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشد... طبق همین اصل، نکته اخلاقی اساسی دیگری در تبلیغ مشخص و روشن می شود؛ انهدام ساخت تفکرات بناشده بر پایه های ثنویت، نژادگرایی، قوم گرایی و برتری خانوادگی. طبق این اصل، نقش و وظیفه نظام ارتباطات در جامعه اسلامی عبارت است از شکستن بت ها، محو وابستگی به خارجیان و به حرکت انداختن جامعه به سوی آینده.

اصل دوم که اصل امر به معروف و نهی از منکر است به طور واضحی مسئولیت فرد و گروه را در آماده سازی نسل بعد برای قبول فرامین اسلامی و استفاده از آنها مشخص می کند.

ص:120

سومین مفهوم بنیادین در تعیین ماهیت و حدود و ثغور تبلیغ و اخلاق اجتماعی، به ویژه آنچه ممکن است به زندگی سیاسی فرد و جامعه اسلامی مربوط باشد، امت یا جامعه است. مفهوم امت، ماورای مرزهای ملی و سیاسی حرکت می کند. جامعه اسلامی برتر از تصور سیستم دولت _ ملت مدرن است و تحت لوای امت. اسلام تفاوتی بین افراد به عنوان اعضای جامعه اش قائل نیست. پس هرگونه نژادگرایی، قبیله گرایی، ماهیت گرایی جایی برای تفوق شخص بر فرد دیگر در جامعه ندارد.

چهارمین اصل، تقوا می باشد. به طور معمول در جوامع اسلامی، تقوا به معنای ترس از خداوند و داشتن توانایی برای حفظ خود از نیروهای غیراخلاقی که ممکن است محیط را فراگیرند، تعبیر می شود. در رابطه با سطح رهبری امت و جامعه، این سطح بالای تقواست که باید بیش از هر چیز دیگر بر آن تأکید شود و بدان ارزش داده شود. دانش فنی، توانایی مدیریت، معلومات علمی، مهارت های برقراری ارتباط و... اگر همراه با تقوا نباشند، نمی توانند و نباید ملاک ترقی در مضمونی اسلامی باشند.(1)

مبنای معارف و آموزه های دینی عمل کند؛ زیرا این رویه، خود، بهترین شیوه تبلیغ و ترویج فرهنگ اسلامی در جامعه خواهد بود. از سوی دیگر باید گفت چنانچه خط مشی و عملکرد سازمان بر خلاف باورهای راستین اعتقادی باشد، شاید هیچ عامل مخربی با آن برابری نکند. به این ترتیب، سیاست گذاران، مدیران، برنامه ریزان، مجریان و به طور کلی تمام عوامل و دست اندرکاران صدا و سیما، هر کدام به سهم خود باید درکی صحیح و کافی از آموزه های دینی به ویژه شیوه اعمال و اجرای آن در جامعه داشته باشند و از اعمال سلیقه در این زمینه به طور جدی بپرهیزند و پیوسته حساسیت و حیاتی بودن رفتار خود را در نظر داشته باشند.

این موضوع به ویژه در حوزه وظیفه و کارکرد خبررسانی صدا و سیما اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا تمام ویژگی هایی که برای خبرنگار مسلمان مطرح است، پیش و بیش از هر چیز نیازمند همین درک و اشراف خواهد بود. برای مثال، تشخیص اینکه مصلحت عمومی جامعه ایجاب می کند یک خبر ویژه منتشر شود یا پنهان بماند، همواره کار چندان ساده ای نیست. همچنین تعیین مرز میان بی طرفی و واقع نمایی، همیشه روشن نخواهد بود، همان گونه که شاید پافشاری بر آرامش بخشی و امیدزایی، ناخواسته به دخالت در ماهیت یک خبر بینجامد یا از همه مهم تر، خلط میان «احساس مسئولیت اجتماعی» و «متولی هدایت و ارشاد مردم بودن» ممکن است به اندیشه محجور پنداشتن مخاطبان پایان پذیرد. اینجاست که مراجعه به سیره نبی اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) و پیروی از سلوک اجتماعی و تبلیغی آن بزرگواران که شاید بتوان گفت ماهیتی مشابه با وظیفه همه نهادهای تبلیغی و از جمله صدا و سیما دارد، برای رسانه

ص:122

اسلامی و خبرنگار مسلمان بسیار مهم است، به گونه ای که راه گشای آنان در عمل به وظیفه واقعی و الهی شان خواهد بود.

مثلاً در سیره امیرالمؤمنین علی (ع) می بینیم که حضرت برای رسیدن به خلافت که طبعاً عین خیر و مصلحت واقعی امت اسلام بوده است، حتی به گفتن یک دروغ مصلحت آمیز مبنی بر پذیرش عمل به روش دو خلیفه پیشین راضی نمی شود. از آنجا که ذات مقدس امام علی (ع) از بی توجهی به مصالح اسلام و مسلمانان منزّه است، پس باید بپذیریم که از نظر ایشان، حرکت همیشگی در دایره صداقت، ضروری بوده است. همچنان که با اندکی دقت، درستی این کار برای دیگران نیز آشکار می شود. زندگی معصومین (ع) پر است از رفتاری که در آغاز، با نگاهی ظاهربین به نتایج ناخوشایندی انجامیده است و فقط نگاه های تیزبین، پیش از آنکه گذشت زمان، درستی آن تصمیم ها را نشان دهد، به عاقلانه بودن آن پی برده اند.

پیداست که سطح ادراک و اقدام ائمه طاهرین (ع) را نمی توان با دیگران مقایسه کرد، ولی بی شک، رفتار آن بزرگواران باید الگو و میزان عمل پیروانشان باشد. از همین جا می توان به اهمیت دوچندان تمسک به تقوا و آداب و اخلاق الهی برای کسانی که در مسند ارائه خدمات فرهنگی و اجتماعی قرار می گیرند، پی برد؛ زیرا همان گونه که پیداست، در بسیاری از موارد، تشخیص صواب و صلاح امور و اقدامات، به سادگی امکان پذیر نیست. پیش از این اشاره شد که تقوای الهی، یگانه راهی است که به تصریح قرآن کریم و روایت های امامان (ع)، نوعی روشن بینی برای  انسان به همراه خواهد آورد و او را از انحراف و

ص:123

اشتباه ایمن خواهد ساخت.(1)

بروز بی اعتمادی مخاطب نسبت به خبر» آمده است، می توان به سه دسته تقسیم کرد:

خواهند بود که بزرگ جلوه دادن بعضی از آنها مورد نظر باشد. خبر ساده ای که به وسیله رسانه ها به دلایل گوناگون بزرگ نمایی می شود، نشان دهنده این مطلب است که در آن خبر، به جز ارزش های خبری موجود، ویژگی دیگری نیز که البته جنبه منفی دارد، به چشم می خورد و آن، مبالغه و اغراق است. وجود چنین صفتی در اخبار یک رسانه، بی اعتمادی افکار عمومی به آن رسانه را در پی خواهد داشت.

سبب پایین آمدن سطح فرهنگی مردم می شود. این در حالی است که اگر وسایل ارتباط جمعی، درباره قضایا و مسائل اجتماعی، دیدگاه های متفاوتی را مطرح و مسائل مربوط به معضلات را منعکس کنند، افراد جامعه نیز خود را غیرمستقیم در بطن مسائل جامعه می بینند و همین موضوع سبب اعتماد بیشتر مردم به رسانه خواهد شد.(1)

وابستگی به گروهی ویژه که نتیجه آن اعمال نظر بر اخبار و اطلاعات، به سود آن گروه است.

رعایت یک اصل عمده به وسیله وسایل ارتباط جمعی در جلب اعتماد افکار عمومی نسبت به رسانه ها نقش اساسی دارد و آن این است که در جنبه های اطلاع رسانی، رعایت بی طرفی، تا حد ممکن رعایت شود.(1)

در فرآیند نشر خبر، نوعی جهت گیری را می توان دید که می تواند تأثیر برنامه های نوشته خبری، قید و بندهای موجود در تهیه خبر، ارزش های نهفته در آن یا باورها و افکار روزنامه نگاران و خبرنگاران باشد.

البته بعضی از جهت گیری ها اجتناب ناپذیرند. روزنامه نگاران نیز مانند هر فرد دیگری برای خود باورها و افکاری دارند و نمی توانند حوادث را در یک قالب کاملاً بدون جهت گیری مطرح کنند، ولی چنین نفوذها و جهت گیری هایی، پیش از آنکه طرفداری های عمدی و حساب شده به شمار آیند، پی آمدهای غیرعمدی و اجتناب ناپذیر هستند که خود سازمان خبری ایجاد می کند.

وسایل ارتباط جمعی، بستگی به نوع آنها (نوشتاری، شنیداری و دیداری)، در شکل ارائه اخبار با یکدیگر تفاوت دارند. در رسانه های نوشتاری، با سبک نگارش، صفحه بندی مناسب، استفاده از تیترهای مناسب مطلب، استفاده از لید، سوتیتر، عکس، رنگ و...، می توان از یک نواختی ارائه خبر کاست و به آن جذابیت داد. در وسایل شنیداری نیز عوامل گوناگونی در این زمینه نقش دارند که استفاده از گویندگانی که صدای مناسبی دارند با توجه به ساعت پخش اخبار وانتخاب ساعتی که شنوندگان بیشتری داشته باشد و استفاده از روش های مختلف صدابرداری، توجه به قرائت صحیح متن خبر و...، از این جمله است.

در وسایل ارتباطی شنیداری و دیداری (تلویزیون)، اجرای برنامه های خبری ویژگی هایی داردکه می توان به شرح زیر بیان کرد: توجه به گویندگان خوش صدایی که چهره مناسبی نیز دارند؛ توجه به روش ها و فنون صدابرداری و نورپردازی؛ انتخاب دکور مناسب با خبرهای مختلف؛ برخورد صمیمی گوینده خبر با مخاطبان و توجه به اصول روان شناسی برقراری ارتباط؛ استفاده از تصویرهای خبری بر روی متن خبر؛ توجه به ساعت های مناسب و فن بیان و تسلط گوینده.

مشکل، پیچیده و ناآشنا و به کار نبردن واژگان و اصطلاحات خارجی. اگر خبری این دو شرط را نداشته باشد، با نوعی پارازیت همراه است که به آن «پارازیت استنباطی» می گویند.(1)

از آنجا که ادامه حیات یک رسانه، در گرو جلب اعتماد مخاطبان و شیوه اطلاع رسانی آن در موضوع های گوناگون است، هرگونه کوتاهی نسبت به این مقوله، خودبه خود، بر نگرش مخاطبان نسبت به مشروعیت رسانه، تأثیر منفی خواهد گذاشت و به تدریج از نفوذ آن بر مردم خواهد کاست؛ زیرا هرگاه کارکرد خبررسانی یک رسانه خدشه دار شود، تلاش برای انجام کارکردهای دیگر نیز کمکی به موفقیت آن نخواهد کرد.

آنچه اهمیت موضوع را درباره صدا و سیمای جمهوری اسلامی دوچندان می کند این است که مشروعیت و مقبولیت آن با مشروعیت و مقبولیت اصل نظام گره خورده است. بنابراین، جنبه های بی اعتمادی مردم نسبت به این رسانه، بسیار گسترده تر و مهم تر خواهد بود و می تواند حتی به بی اعتمادی نسبت به تمام ارکان نظام بینجامد.

افزون بر این، نباید فراموش کرد که نتیجه قهری بی اعتمادی به یک رسانه، روی آوردن به دیگر رسانه هاست و در دنیایی که یکی از وجوه مشخصه آن قدرت نمایی رسانه های گروهی و مسابقه تعطیل ناپذیر و همه سویه آنها برای جذب مخاطب است، این کار به سادگی هرچه تمام تر صورت می پذیرد. می دانیم که سیاست های خبری و منافع پیدا و پنهان بسیاری از این رسانه ها، که بزرگ ترین و مؤثرترین آنها هم هستند، هرگز با مصالح جمهوری اسلامی هماهنگ و هم جهت نیست و اصولاً یکی از حربه های قدرتمند نظام سلطه برای

ص:132

مقابله با نظام جمهوری اسلامی، بهره گیری از همین ابزار اطلاع رسانی است.

پس صدا و سیما باید به شکلی جدی، با تمام عوامل و زمینه های بروز بی اعتمادی مردم نسبت به اخبار پخش شده از این سازمان مقابله کند، تا هم اعتبار و وجاهت خود را از دست ندهد و هم مشروعیت نظام را خدشه دار نسازد و همچنین از روی آوردن مردم به رسانه های بیگانه و مغرض جلوگیری کند.

ص:133

صدا و سیمای جمهوری اسلامی سراغ گرفت و برای تحقق آن در تمام سطوح بسیار کوشید.

موضوع دیگری که اهمیت توجه به اخلاق خبرنگاری را در این سازمان دوچندان می کند، این است که صدا و سیما، یگانه ارگان رسمی نظام جمهوری اسلامی است. بنابراین، وجهه ای که به نمایش می گذارد، برداشت ها و قضاوت هایی که در ذهن مخاطب ایجاد می کند، مقبولیتی که می یابد یا از دست می دهد و...، به طور طبیعی به کل نظام مربوط می شود. پس پای بندی واقعی و حقیقی آن به اخلاق ناب اسلامی، از جمله در حوزه خبر و اطلاع رسانی، نشانه ای از اعتبار اخلاق در کل نظام خواهد بود. در مقابل، نادیده گرفتن اصول و ضوابط اخلاقی و حرفه ای، با ایجاد خدشه در کارکرد اطلاع رسانی سازمان، حق مداری نظام و پای بندی اش به اصول را نیز با شبهه روبه رو خواهد کرد. باید گفت این، جز بی اعتمادی به نظام و رسانه خبری اش و در پی آن، روی آوردن به رسانه های بیگانه، نتیجه ای نخواهد داشت.

بنابراین، می بینیم که حاکمیت اخلاق بر فعالیت های صدا و سیما و از جمله بخش خبر، اهمیت بسیاری دارد و گام اول تحققِ آن، باور داشتن این موقعیت به ویژه از سوی سیاست گذاران و برنامه ریزان و دیگر دست اندرکاران خواهد بود. گام دوم، رسیدن به درکی صحیح از مفهوم اخلاق اسلامی، شناخت مبانی آن، آگاهی از زمینه ها و عوامل تحقق آن و شناسایی موانع و دشواری ها خواهد بود؛ زیرا فقط در این صورت است که می توان

ص:135

رسیدن به واقعیت و حقیقت اخلاق را انتظار داشت. به جز این، تمسک به برخی آداب و عادت های ظاهری، نتیجه قطعی در پی نخواهد داشت.

گام سوم، یاری خواستن از پروردگار است؛ زیرا اخلاق اسلامی، اگرچه به واسطه اصالت و حقیقت نابش، بسیار ارزشمند و تأثیرگذار است، در عین حال چندان هم در دسترس نیست و رسیدن به مراتب بالای آنکه بیشترین تضمین را برای حرکت بر اساس اصول و ضوابط الهی فراهم می آورد، از عهده هر کسی برنمی آید. این در حالی است که برای کسانی که در مسند فعالیت های مهم اجتماعی قرار دارند، همین مراتب بالا و روشن بینی، ناشی از آن است که می تواند کارساز باشد.

گام چهارم، آشنایی کامل با اصول اخلاقی حرفه خبرنگاری، آثار رعایت آنها و همچنین پی آمدهای بی توجهی به آنهاست. افزون بر این، آگاهی یافتن از شیوه های کاربردی کردن و التزام عملی به این اصول نیز اهمیت فراوانی دارد و بدون یافتن راهکارهای مناسب در این زمینه، همه اقدامات و تلاش ها بی نتیجه خواهد ماند.

کلام آخر اینکه توجه به اخلاق خبرنگاری برای صدا و سیمای جمهوری اسلامی یک ضرورت است. مسئولان این رسانه بزرگ ملی باید در انتخاب و آموزش خبرنگاران و دیگر عوامل خبر با دقت عمل کنند. همچنین سفارش ها و تأکیدهای حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری را همواره مورد توجه قرار دهند. بخشی از این سفارش ها چنین است:

ص:136

چه بشود.(1)

این منتشر بشود و یا کارمندی خوب کار کرد و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد، عکس او را در صفحه اول چاپ کنید و بنویسید این عملش چطور بوده است. این باعث تشویق اطبا می شود و بیشتر دنبال کار می روند. یا مثلاً اگر کسی کشفی کرد، باید مفصل با عکس و مطلب باشد یا اگر کسی سارقی را دستگیر نمود و یا یک کشاورز یا هنرمند و یا جراح _ که متأسفانه نه اسمشان است و نه عکسشان! _ در حالی که اینها لایقند تا در روزنامه ها مطرح شوند.(1)

نخواهیم گفت، کدام عبارت را برای یک حادثه انتخاب خواهیم کرد که فلان برداشت خاص را به ذهن مخاطب منعکس بکند، از کدام تعبیر اجتناب خواهیم ورزید، یک عمل سیاسی است.(1)

باید با آن زبانی تنظیم شود که فراغ و خلأ ذهنی مردم ما را پر کند؛ یعنی تا کسی پیچ رادیو را باز کرد، یک خط فکری از شما دریافت کند. این کار، چیز بسیار مثبت و خوبی است. منتها همیشه با هدف گسترده نگری مردم انجام شود؛ یعنی یادتان باشد که یکی از هدف های ما این است که ذهن مردم باز باشد. البته سیاست های ما با سیاست های جوامع سوسیالیستی گذشته تفاوت دارد. آنها تمام اخبار و حوادث را کانالیزه می کردند و حتی دروغ به مردم تحویل می دادند. من شنیده بودم و بعد هم خودم دیدم که رادیوهای دایر بین مردم طوری بود که رادیوهای بیگانه را نمی گرفت؛ یعنی گیرنده ها را دست کاری می کردند که کسی نتواند جاهای دیگر را بگیرد! ما این طوری فکر نمی کنیم، ما مایلیم که مردم گسترده فکر کنند. با اطلاع از حوادث عالم است که مردم در مقابل بسیاری از بددلی ها و توطئه های ذهنی و فکری واکسینه می شوند.(1)

برایتان بیفتد، به بچه تان می گویید؟ باید گفت یا نباید گفت؟ چرا شما همه خبرهای داخل خانه تان را به بچه تان نمی گویید؟ چون بعضی از خبرها برای او مضر است و یا اصلاً جالب نیست.(1)

از چیزهایی که جاذبه را از بین می برد، غلط خوانی است. غلط خوانی دو گونه است. یکی غلط خوانی متن صحیح است. یکی هم تنظیم متن غلط است؛ یعنی صحیح خوانی متن غلط.(1)

شکرخواه،تهران،مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1371.

21. وایت، ری، اخبار تلویزیونی، مترجم: محمد رضا حسن زاده، تهران، مرکزتحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای، 1380.

ص:145

ب) مقاله ها

22. ادیب هاشمی، فرید، اعتبار منبع، رسانه، سال چهارم، شماره 4، زمستان 1372.

23. بدیعی، مینو، اخلاق حرفه ای و خبرنگاران ایرانی، رسانه، سال هفتم،شماره 3، پاییز 1375.

24. بروجردی علوی، مهردخت، دروازه بانی خبر چیست، دروازه بانان کیستند؟، رسانه، سال چهارم، شماره 1، بهار 1372.

25. پور نوروز، منیژه، ارزش های خبری، پژوهش و سنجش، سال هشتم، شماره 27، پاییز 1380.

26. پویا، علی رضا، مدخلی بر مبانی خبر، همان.

27. شکرخواه، یونس، خبر، رسانه های خبری و کنترل دروازه ها،پژوهش وسنجش، سال هشتم، شماره 27.

28. شیخ، مغیث الدین، چارچوب اسلامی اخلاق رسانه ای، مسائل وچالش ها، رسانه، سال هفتم، شماره 3.

29. فضل الله، محمد حسین، جستاری در ویژگی های عمومی اطلاع رسانی اسلامی، همان.

30. قانع، احمد علی، بررسی دیدگاه های فقهی در مورد پیام های گمراه کننده، پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 35.

31. کاموسا، اف.پی، اخلاق حرفه ای یا قانون اصول اخلاقی، همان.

32. محسنیان راد، مهدی، ارائه مدلی برای روزنامه نگاری در جوامع اسلامی، همان.

33. __________________ ، سانسور و خودسانسوری در ایران، رسانه، سال سوم، شماره 2، تابستان 1371.

34. محکی، علی اصغر، ایدئولوژی و جانب داری در اخبار، همان.

35. محمدشمیرانی، منوچهر، اخلاق مطبوعاتی را نهادینه کنیم (گزارش)،رسانه، سال هفتم، ش 4، زمستان 1375.

36. معتمدنژاد، کاظم، میثاق اخلاق حرفه ای، رسانه، سال نهم، شماره 2، تابستان1377.

37. مقدم فر، حمید، اخلاق حرفه ای و قوانین مطبوعاتی، همان.

38. مهدی زاده، سید محمد، ایدئولوژی و اخبار، پژوهش و سنجش، سال هشتم،شماره 27.

39. نعمتی انارکی، داوود، نقش رسانه های گروهی در اطلاع رسانی،پژوهش و سنجش، سال هشتم، شماره27.

40. نمک دوست تهرانی، حسن، کنکاشی در مفهوم عینی گرایی درروزنامه نگاری نوین، پژوهش و سنجش، سال هشتم، شماره 27.

ص:146